Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги низомий номидaги

Adabiyotlar 
1.
Mo‘minova.L.R. Rivojlanishida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan 
korreksion-rivojlantiruvchi texnologiyalar Toshkent-2020 y 
2. Shomaxmudova.R.Sh Alhida extiyojli bolalarni oilada tarbiyalash usullari 
Toshkent-2016y 
 
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING HULQ-ATVORINI 
KORREKSIYALASHDA QO’LLANILADIGAN USULLAR
 
Choriyeva Durdona Anvarovna 
TDPU “Maktabgacha ta`lim” 
fakulteti PhD,v.v.b., dotsenti
,
B.Axtamov 
Maktabgacha ta`lim psixologiya va pedagogika yo`nalishi talabasi
 
Hozirgi rivojlanib kelayotgan zamon har bitta insonning ham moddiy va ma’naviy 
ehtiyojlariga ta’sir etib kelmoqda. Ularning ta’sir etishi ham katta yoshdagi insonlarga 
va kelajak avlodlariga ham ta’sirlari mavjud. Hayotning globallashuvi insoniyatga 
ijobiy ta’sir etayotga bu biz va sizni yanada hayotga bo’lgan motivimizni oshirib uni 
barqarorlashuvigaa olib kelmoqda. XIII asrlarda san’atda bolalarning sur’atlari 
chizilamagan va ularning tashqi ko’rinishi u qanaday odam ekanligi haqida 
ma’lumotlar keltirilmagan. U zamonlarda bolalarga inson sifatida ham qaralmagan, 
bolalarni tabiatning ma’lum bir davridagi odamning hayoti deb uncha ko’p bolalarga 
e’tibor ham berilmagan. Kattalar yosh bolalarga befarq va ularga nisbatan ahamiyatsiz 
bo’lganlar. Bundan bilishimiz mumkunki, bolalik davriga bo’lgan odamlarni qiziqishi 
paydo bo’lgan. Bundan boshlab bolalarga bo’lgan e’tiborning paydo bo’lishi va 
ularning hulq- atvorlari, kiyinishi, o’zining tushishi, etika va estetika talablarini nafaqat 
katta yoshdagi odamlar balki bunday ahloqiy va ma’naviy sifatlarni ham bolalarda 
shakillantirish ko’zda tutilgan. Asta sekin ko’plab tadqiqotlar natijasida ko’plab 

---

575 
olimlar bolalarning ruhiyatiga va ularning fiziologik jihatlariga ahamiyat bera 
boshlaganlar. Shunday qilib bolalarning psixologiyasi ham va ularning yoshi o’tgan 
sari barqarorlashuv ro’y berayotganini o’rganishgan. 
Hozirgi kunda bolalarning shaxsiy intelektual va estetik jihatlarni bir maromda 
rivojlantirishni olib borish ko’zda tutilgan. Bolalarni yoshlikdan ularning ma’naviy 
sifatlarni shakillantirsak, o’zlarini o’rab turgan atrof muhitga nisbat layoqatlari ham 
rivojlanib boradi. Ikki olamda ham odamga kerakli va foydali narsa yaxshi fe’l va xush 
hulqdir. Tadqiqot metodlarning xulosalariga ko’ra, bolaning shaxsiy-ahloqiy 
madaniyatining rivojlanishi nafaqat biror mashg’ulotlar natijasida shakillanib boradi, 
balki kundalik hayotida tengdoshlari bilan muloqotda bo’lganida ham shakillanib 
borishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ichki shaxsiy hislatlari ularning 
erkin holatida rivojlana boshlaydi. Erkinlik muhiti bu uy yoki o’zining qadrdonlar 
orasidagi muhiti hisoblanadi, ya’ni bolada ahloqiy va insonparvarlik hislatlarini 
nomoyon etilishi muhitga ham bog’liqligiga amin bo’lamiz. Madaniy va ma’rifiy 
jihatlair maktabgacha yoshdagi bolalarning eng asosiy ahloqiy jihatlaridan biri 
hisoblanadi. Bunday jihat insonning insonga nisbatan insonparvarlik hissiyotlarning 
rivojlantirishiga va ular bilan erkin muloqotda bo’lishga zamin yaratadi. Eng asosiysi 
bunday faoliyat jarayoniga yangicha yo’dashish ta’lab etiladi. Hozirgi kunda aynan 
yosh avlodlarning ahloqiy va insonparvarlik jihatlarini shakillantirish eng asosiy 
vazifalardan biri hisoblanadi. Negaki, yosh bola o’ta qiziquvchang va har narsani ongli 
taraftan qabul qiladigan bo’ladi. Ular xuddi oppoq qog’oz singari beg’ubor bo’ladi. 
Shuning uchun ham ularning ayanan yoshligidan shunday beg’ubor hislatlarga 
o’rgatish va ularda shunday jihatlarni shakillantirish siz-u bizning oldimizga qo’ygan
eng asosiy maqsadlarimizga aylanib kelmoqda. Qanchalik biz kelajak avlodlariga 
ahamiyatli bo’lsak, hozirgi kundan boshlab bizning kelajak avlodlarimiz ham ahloqiy 
jihatdan, ham manaviy jihatdan va ko’plab insonga xos bo’lgan ijobiy hislatlar unda
namoyon bo’lib boraveradi. 
Shaxsning irodasi- ichki va tashqi qiyinchiliklarga va atrofdagi bo’layotgan hatti-
harakatlarga ruhiy jihatdan aks etish ta’siri, shakli deb tushuniladi, vazminligi, 
insonparvarlik xususiyatidagi manaviy sifatlari uning ichki madaniyati, haqgo’yligi, 

---

576 
do’stonaligi, samimiyligi, hayotdan mamnunligini, muloyimligini, qadr-qimmatini aks 
ettiradi. Shuday barcha hislarlarning shakillanish hulqi tengdoshlarning atrof 
muhitning salbiy hulqlariga qarama-qarshi chiqa olsa, bunday bolada ijobiy insonlarga 
xos hulq-atvorlarining shakillanib borayotganidan xulasa chiqra olamiz. Insonda har 
qanday hislatlarni shakillantirish uchun o’z-o’zini yaratish imkoniyatiga ega emas. 
Inson o’zida yaxshi va yomon jihatlarni yaratishi uchun unga faoliyat ta’sir etishi 
lozim. Faoliyatsiz xech qanday maqsadga erishib bo’lmaydi. 
Shaxsning irodasi -ichki va tashqi muhitning ma’naviy va fiziologik ta’sirlariga, 
atrof-muhitdagi bo’layotgan hatti-harakatlarga nisbatan ruhiy ta’sir jarayoni 
hisobladani. Aynan bolalarda irodaviy hislatlar shakillanb borishi kerak va zarur. 
Chunki, o’ziga bo’lgan ishonch va tashabuskorlik hislatlari ham bolada ijobiy 
harakterlarning vujdga kelishiga olib keladi. Bolalarda bunday hislatlarning 
shakillanishiga ularga qulay va erkin muhit yaratish kerak. Mashg’ulotar davomida 
bolalarga ishonch bildirishimiz ularda iroda va shijoatning ilk kurtaklarni namoyom 
etishga yordam beradi. Bizning so’zlarimiz va bizlarning ularga nisbatan bo’lgan hatti-
harakatimiz ham ularda ahloqiy hislatlarning rivojlanishiga zamin yaratadi. Bolalarga 
namuna, suhbat, ko’rgazmali vositalar orqali ulardagi axlqosizlik jihatlani odob va 
tarbiyaviy jihatlarga o’zgartishimiz hamda, tarbiya bilan birgalikda intelektual 
layoqatlarini ham oshirishimiz mumkin. Agar ota-onalar bolalarni musiqa o’rganishga 
majbur qilsalar, butun harakatlari bola yeg’lashi va asabiylashishi bilan tugaydi. 
Doktor Suzukining fikriga ko’ra, majburlash – o’qitishning eng yomon yo’li deb 
hisoblaydi. O’rganilayotgan fanga bolada qiziqish uyg’otish – bu eng yaxshi pedagogik 
usuldir. Shuning uchun ota-onalarning asosiy vazifasi bolaga o’rgatishni istagan 
narsaga uni qiziqtirishdir. Haqiqatdan ham bolaga birinchi navbatda ota-onasi biror 
narsaga qiziqish uygo’tishlari kerak, chunki birinchi tarbiya va ta’lim oiladan 
boshlanadi. Agar biz bolalarga u yoqtirmagan mashg’ulotiga jalb qilsa,k unda shu 
mashg’ulotga nisabatan nafrat tuyg’usi paydo bo’ldi. Bolalar o’sha jarayonni 
kuzatishga yo’l ochib bersak, ular shuni ko’rib unga nisbatan qiziqishlari paydo bo’la 
boshlaydi. Bolalarda ko’proq san’at ma’daniyatini oshirsak ungadgi barcha ijobiy hulq 
-atvorlar shakillanib boradi. Masalan, birorta bolaga musiqa eshitish yoqmaydi. Unga 

---

577 
shu musiqani mayin ovozdagi , yoqimli kuy asboblaridan namoyon bo’lgan kuylarni 
eshtirib ko’rsak yoki bolajoncha o’zining yoshiga mos bo’lgan musiqalarni kuylasak 
birgalikda shundagina bolada musiqaga mehrni uyg’otgan bo’lamiz. Bola yozishni 
yoqtirmaydi deylik, bolaga harflarni ko’rinishini, ularning yozilish jarayoniga 
qiziqtirish kerak. Biror bir narsaga o’rgatayotganimizda bolalarni oldin shu narsaga 
qiziqtirib so’ng, o’sha jarayonni o’rgatishimiz joiz hisoblanadi.