|
TANQIDIY FIKRLAY OLADIGAN SHAXSNI SHAKLLANTIRISH
Toshboyeva S., Sodiqova M.
FarDU
Tanqidiy fikrlashining ijodiy manbalari qadim zamonlarga borib taqaladi.
Faolligining yaxshi xotiralashga imkon yaratishi, narsalar, jarayonlar va hodisalar
mohiyatiga chuqur kirib borishiga yordam berishi kо’hna zamonlardayoq ma‘lum
bо’lgan.
Оʻquvchilar tanqidiy fikrlashini оʻrganishda zamonaviy didaktika оʻqish
jarayonida оʻquvchilar psixik tanqidiy fikrlashi bilan shugʻullanuvchi ta‘lim
psixologiyasi yutuqlaridan foydalanadi. Оʻquv materiali yosh va mazmunga bogʻliq
holda bu faoliyatning оʻziga xosligi ta‘lim jarayoni psixologik qonuniyatlarini
оʻrnatadi, tanqidiy fikrlashida оʻquvchilarning individual va tipik xususiyatlarini
kоʻrib chiqadi. [1]
Tanqidiy fikrlashning faol metodlarini ishlab chiqishda quyidagi asoslardan
kelib chiqadilar: Tanqidiy fikrlash nima? Fikrlash – оʻqish, yozish, sоʻzlash va
eshitishga оʻxshash jarayon. U shunday faol, muvofiqlashtiruvchi jarayonki, uning
tarkibida biror haqiqat yotadi.
Erkin fikrlilik tavakkalchilikka asoslanadi. Uning bilim faoliyatida qоʻrqmay
tavakkal qiluvchi insonlarni ragʻbatlantirib turish joizdir. Fikrlash jarayonida
«ahmoqona gʻoyalar» aql bilan tuzilmagan birikma va tushunchalar ilgari surilgan
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
140
holatlar ham bоʻlishi mumkin. Оʻqituvchi uni оʻquv jarayonini tabiiy holati sifatida
talabalarga tushuntirishi lozim.
Tanqidiy fikrlash jarayonida axborotni tahlil qilish va izohlash, gʻoyalarni tahlil
qilish, оʻrganilayotgan hikoyalarni оʻz taxminiy rejalari bilan qayta tuzib chiqishga
qaratilgan savollardan foydalaniladi. Qоʻllanmada tahlil qilinayotgan bu masalalar
Senders (1969) ifodalari va Blum tizimli savollaridan olindi. Bu savollar turli
darajadagi qiyinchilikda fikrlashning turli kоʻrinishlarini ta‘minlashda vosita bоʻlib
xizmat qiladi. Eslab qolishga yordam beradigan yoki rasmiy savollar eng quyi
darajadagi savollarga taalluqlidir. Baholash yoki hukm chiqarish beriladigan
savollar fikrlashni ta‘minlaydigan ikkinchi sathdagi savollar sifatida qaraladi.
Talaba shaxsini rivojlantirishda, shuningdek, ikki yоʻnalishni ajratib kоʻrsatish
mumkin: fikrlashni rivojlantirish va takomillashtirish hamda shaxsning muayyan
sifatlarini shakllantirish. Rivojlantirish, fikrlashni biz tanqidiy fikrlashining bоʻgʻini
deb hisoblaganimiz uchun bu vositalar guruhi quyida batafsil kоʻrib оʻtildi.
Shaxsning muayyan sifatlarini shakllantirishga kelganda esa, bunda mustaqil
ishlash, tadqiqot topshiriqlarini bajarish, ijodiy ishlar singari vositalar qоʻllaniladi,
ular mustaqillikni shakllantirishga, faollikka, ijodiy yondashuvga qiziqish va boshqa
shaxs sifatlariga maxsus yоʻnaltirilgandir.
Tanqidiy fikrlash jarayonida axborotni tahlil qilish va izohlash, gʻoyalarni tahlil
qilish, оʻrganilayotgan hodisalarni оʻz taxminiy rejalari bilan qayta tuzib chiqishga
qaratilgan savollardan foydalaniladi.
Misol. Kuchlanishni orttirilganda ketma-ket ulangan uchta elementdan birining
ishdan chiqishi natijasida elektr zanjarida uzilish ro’y berishi mumkin.
Elementlarning ishdan chiqish ehtimolligi mos ravishda 0,2; 0,3; 0,4 ga teng.
Zanjirda uzilish ro’y bermasligi ehtimoli qancha.
Yechish: Aytaylik,
A
1
, A
2
, A
3
hodisalar mos ravishda birinchi, ikkinchi va
uchinchi elementlarning ishdan chiqishini bildirsin. Ularning ehtimollari shartga
ko’ra mos ravishda
P(A
1
) = 0,2; P(A
2
) = 0,3; P(A
3
) = 0,4
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
141
ga teng. Unga qarama-qarshi
A
1
, A
2
, A
3
hodisalarning ehtimollari:
P(A
1
) = 1-P(A
1
) = 1-0,2 = 0,8;
P(A
2
) = 1-P(A
2
) = 1-0,3 = 0,7;
P(A
3
) = 1-P(A
3
) = 1-0,4 = 0,6.
Zanjirning uzilmasligidan iborat
A
hodisa
A
1
, A
2
, A
3
erkli hodisalarning birga
ro’y berishidir:
A = A
1
A
2
A
3
.U holda izlanayotgan ehtimollik:
P(A) = P(A
1
) ∙ P(A
2
) ∙ P(A
3
) = 0,8 ∙ 0,7 ∙ 0,6 = 0,336.
Har bir shaxs оʻzidagi tafakkur va fikrlash jarayonlarining оʻziga xos tomonini
bilgan xolda uni оʻstirish yоʻllarini bilishi kerak. Oxirgi yillarda psixologlarning
оʻtkazgan tadqiqotlari va kuzatishlari shuni kоʻrsatdiki, fikrlash jarayonlarini guruh
sharoitida, dars paytida ham оʻstirish va bunga qisqa yоʻllar bilan erishish mumkin
ekan. Ularning fikricha, guruhdagi hamkorlikdagi faoliyat idrok va xotiraning
оʻsishiga ijobiy ta‘sir kоʻrsatib, fikrlash jarayonini tezlashtiradi va faoliyatni
samaraliroq qiladi. Ayrim juda jiddiy va murakkab ijod daqiqalarini inobatga
olmaganda, yaxshi tashkil etilgan dars jarayoni, undagi faoliyat shakli individual
tafakkurning ham rivojlanishiga ijobiy ta‘sir kоʻrsatadi. Shu narsa isbot qilinganki,
jamoada ishlash kоʻplab nostandart fikrlarning tugʻilishi, ularning ichidan eng
yaxshilarining saralanishi va yangidan yangi gʻoyalarning paydo bоʻlishiga sabab
bоʻlarkan
Shaxs оʻz fikrini bayon etishi, boshqalarni tushunishida tafakkur muhim
ahamiyat kasb etadi. Mustaqil fikrlash – talaba-yoshlarda atrof-borliq tоʻgʻrisida
xolis va obyektiv tasavvurlarning shakllanishi uchun psixologik shart-sharoit bоʻlib,
yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini оʻstirish va erkin fikrlashni tarbiyalash
muhimdir.
Adabiyotlar
1.Mavlonova R., Xoliqberdiyev K., Toʻrayeva O. Pedagogika. ―Oʻqituvchi‖,
Toshkent, 2008 y.
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
142
2. Sirojiddinov S.X., Mamatov M.M. Ehtimollar nazariyasi va matematik
statistika. T., 1972.
Do'stlaringiz bilan baham: |
