Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

ESHITISHIDA NUQSONI BO„LGAN BOLALARNI BOG„LANGAN 
NUTQINI RIVOJLANTIRISH BO„YICHA KORREKSION-PEDAGOGIK 
ISHNING O„ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
Z. Mamarajabova TDPU dotsenti, 
S. Shamsimetova TDPU talabasi 
Nutq kishilarning til vositasi orqali o‗zaro muloqot va aloqa qilish jarayonining 
tarixiy tarkib topgan shaklidir. Og‗zaki nutq rang-barang ifodali tovushlarning 
majmuasidan iborat.
Nutqning me‘yorida va nuqsonli rivojlanish muammosi umumiy va maxsus 
pedagogikada o‗rganib chiqilgan. R.M. Boskis ta‘kidlashicha, bola ijtimoiy va 
biologik omillar asosida nutqni egallaydi, ulardan birining buzilishi yoki еtishmasligi 
nutq patologiyasiga olib keladi. U yoki bu nutq buzilishi bor bola atrofdagilarning 
nutqini tushuna olmaydi va o‗zi ham gapira olmaydi. Maxsus korreksion-pedagogik 
ta‘sirsiz bolaning har tomonlama ma‘naviy, jismoniy, nutqiy rivojlanishini va 
maktabga tayyorlashni ta‘minlab bo‗lmaydi. 
L. M. Bikova, Ye. E. Vishnevskaya kabi tadqiqotchilar nutqni eshitish deganda 
bolaning ayrim tovushlarni va ularning so‗zdagi ketma-ketligini eshitish qobiliyatini, 
ya‘ni so‗zni tovush yaxlitligida qabul qilish va nutq mazmunini tushunish qobiliyatini 
tushunadilar. Nutqni eshitish nutq qobiliyatining tarkibiy qismlaridan biri bo‗lib, har 
qanday qobiliyat kabi u ham rivojlanadi, takomillashadi va oxir-oqibatda tilning 
fonologik vositalarini va umuman nutq madaniyatini o‗zlashtirishni ta‘minlaydi. 
Eshitish buzilishlari his-tuyg‗u (emotsiya) va iroda sohasining buzilishiga olib 
keladi, nutq rivojlanishiga halaqit beradi, maktabda o‗qishga tayyorlashga ta‘sir 
ko‗rsatadi, savodxonlikni o‗zlashtirishga to‗sqinlik qiladi. Shu munosabat bilan zaif 
eshituvchi va zaif eshituvchi bolalar nutqini rivojlantirish masalasi alohida ahamiyat 
kasb etadi. Barcha nutq buzilishlari korreksiyaga muhtoj, uni imkon qadar erta 
boshlash zarur. 
Talafuz malakalarining buzilishi – zaif eshituvchi bolalardagi nutq nuqsonining 
eng ko‗p uchraydigan shakllaridan biridir. Eshitishning buzulishida analizatorlar yoki 
intellektning nuqsonlari bilan bog‗liq bo‗lmagan butun nutq tizimining shakllanishi 
buziladi. 
L.M.Bikova maktabgacha yoshdagi eshitishda nuqsoni bo‗lgan 
bolalarning bog‗langan nutqi xususiyatlarini quyidagicha tavsiflab beradi; 
1. Matnning asosiy mazmuni va mavzusining to‗liq yoritilmasligi yoki umuman 
yoritilmasligi, ayniqsa, yozma bayonlarda ko‗zga tashlanadi. 
2. Reja tuzishda va unga asosan matn tuzishda mantiqning buzilishi (voqea 
bayonidagi uzilishlar, voqealar izchilligi buzilishi, sabab oqibat bog‗liqlarini 
o‗rnatishdagi xatoliklar); matnning asosiy elementlari orasidagi munosabatlarni 
buzilishi; rasmdagi mavjud komponentlarni ajratishda bilimlarning еtarli emasligi 
namoyon bo‗ladi. Individual va guruh fikrlashlari bu o‗quvchilarni tayyorgarligiga va 
nutqiy rivojlanish darajasiga bog‗liq bo‗ladi. 
3. O‗z fikrlarini ifoda etishda o‗ziga xos sintaksis tuzilmalarni eshitishda 
nuqsoni bo‗lgan bolaning ishlatishida ko‗p miqdorda nutqiy va grammatik 
xatolarning mavjudligi kuzatiladi. 
4. Bog‗langan matnni yozilganlarni mukammallashtirishda o‗zini nazorat qilish 

---

104 
va o‗zini tekshirish bilimlarini mavjud emasligi ko‗riladi. 
5. Mustaqil ishlar yozma ishlarning sifat saviyasining pastligi ularni bajarishda 
individual va guruhlarda mustaqillik darajasida farqlanishlarning mavjudligi 
namoyon bo‗ladi. 
Aksariyat hollarda maktabgacha yoshdagi eshitishda nuqsoni bo‗lgan
bolalarning hikoyalari 1-2 ta gapdan iborat bo‗ladi. Juda kam hollarda ularning 
hikoyalari 3-5 ta gapdan tashkil topadi. Maktabgacha yoshdagi eshitishida nuqsoni 
bo‗lgan bolalar tuzgan gaplar grammatik jihatdan (ko‗makchining yo‗qligi, 
ko‗makchini noto‗g‗ri qo‗llash, so‗zlar tarkibining buzilishi, so‗zlardagi grammatik 
tarkibdagi nuqson) ma‘nosiz ko‗rinishga ega. 
Maktabgacha yoshdagi eshitishda nuqsoni bo‗lgan bolalarda bog‗langan nutq 
еtarli shakllanmagan. Xuddi shu boisdan ular o‗z fikrlarini mustaqil, ma‘lum bir 
izchillikda bayon qilib bera olmaydilar. 
Bog‗lanishli nutqni rivojlantirish dasturida sodda yoyiq gaplar vositasida
ta‘riflangan narsa va hodisalar haqida bayon etilgan matn kontekstlarini tushunish 
ham nazarda tutiladi. Topshiriqlarni bajarishga undaydigan so‗zlar, atrofdagi 
narsalarninig nomlari bolalar tomonidan o‗zlashtiradigan birinchi so‗z va iboralardir. 
Tekshiruvlarning ko‗rsatishicha, bola tomonidan buyruq maylidagi so‗z va 
gaplarning tushungani, xuddi shu so‗zlar yordamida tuzilgan darak gaplarning 
tushunganini bildirmaydi. Shu sababli, bolalarga buyruq gapni biror harakatga 
undov sifatida qabul qilishga o‗rgatib, bir vaqtning o‗zida xuddi shu so‗zlardan 
tuzilgan habar gaplarni idrok etib, tushunishga o‗rgatib borish zarur. O‗qigan so‗zlar
ketidan bolalarda muayyan timsollar paydo bo‗lishiga, hamda ular o‗z fikrlarini 
bayon etish uchun o‗xshash grammatik shakllarni ishlatishiga erishish zarur. Yangi 
nutqiy material yozma ravishda beriladi. Bolalar berilgan materialni tushunishga 
o‗rgatiladi. Undan keyin material mustaqil ravishda ishlatiladi. Nutqni tushunish va 
uni qo‗llash tez sur‘atda kechishi uchun maxsus ish olib boriladi. Keyinchalik, 
muayyan murakkablikdagi matnlarni tushunish darajasiga еtib, bolalar dastlab yozma 
ravishda qabul qilgan nutqni bog‗lanishli bayon eta olishlari kerak. 3-4 yillik 
ta‘limdan so‗ng, bolalar o‗zlashtirgan leksika va grammatika doirasida mustaqil 
ravishda, sodda yoyiq gaplar yordamida o‗z fikrlarini bayon etishlari kerak. Og‗zaki 
gapirib berishni o‗rgatishdan avval bolalar o‗qishga o‗rgatiladi. Eshituvchi bolalarda 
buning aksi bo‗ladi. Bunday hol, bolalar nutqining shakllanish xususiyatlariga 
bog‗liqdir. Dasturga muvofiq eshituvchi bolalar og‗zaki hikoyani tushunishlari va o‗z 
fikrlarini bog‗lanishli nutq vositasida bayon etishlari kerak. Yozma berilgan matnni 
tushunishi va og‗zaki ravishda bayon etishi kerak. Bundan keyingina, og‗zaki qabul 
qilingan nutqni tushunish o‗rgatiladi. Hikoyani og‗zaki shaklda mustaqil bayon 
etishdan avval, bolalar yozma berilgan jadvalchalardan foydalanib gapiradilar. 
Bog‗langan nutqda so‗zni to‗g‗ri ishlatishi uchun, bola nafaqat uning mazmunini 
tushunishi, balki so‗zning mazmunini gapning ma‘nosi bilan solishtirishi lozim. 
Og‗zaki nutqni qabul qilish jarayonida so‗z va gapning ma‘nosini ilg‗ab tushunish 
malakasi hali mustahkamlanmagan davrda bolalarga o‗qigan matnlarni hikoyalashga 
va mustaqil so‗zlab berishga o‗rgatish kerak. Barcha so‗zlar bolalarga tanish bo‗lgan 
holda ham bunday ish bajarilmog‗i kerak.