|
BOSHLANG„ICH SINF О„QISH DARSLARIDA О„QUVCHILARNING
IJODIY TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISH
G. Mamatova TDPU
huzuridagi XTXQTUMOHM
katta о„qituvchisi
Boshlang‗ich ta‘lim jarayonida о‗qish ta‘limining ahamiyati beqiyosdir. Bu
ta‘lim jarayoni о‗quv fanlarini о‗qitish samaradorligi va sifatini belgilaydi.
Zamonaviy o‗qish ta‘limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini
kengaytirishga, ularda erkin fikrlay olish, о‗z fikrlarini og‗zaki va yozma ravishda
ravon bayon qila olishga, jamiyat a‘zolari bilan erkin muloqotda bо‗la olish kо‗nikma
va malakalarini rivojlantirishga qaratilgan bо‗lishi lozim.
О‗quvchilarni san‘at olamiga olib kirish natijasida ularda bir qator ruhiy
imkoniyatlar tarkib topadi. Bunday ruhiy imkoniyatlardan biri – faraz qila olish
imkoniyatidir. Chunki, bolada faraz qila olish kо‗nikmasi shakllanmas ekan, unda
ijodiy tafakkur va yuksak darajadagi axloqiy sifatlarni tarkib toptirish mumkin emas.
Shu bilan bir qatorda, faraz qila olish kо‗nikmasi inson faoliyatining barcha
sohalarida muvaffaqiyatni ta‘minlaydi.
Maktab ta‘limi, asosan, bolaning mantiqiy tafakkuriga asoslangan holda ish
kо‗rishi lozim. Bunda obrazli tafakkur mantiqiy tafakkurning bir qadar past va oddiy
shakli ekanligini nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Shu bilan bir qatorda, obrazli
tafakkur kichik maktab yoshidagi bolalar tafakkurining asosiy shaklidir. Shuning
uchun ham, obrazli tafakkur boshlang‗ich sinf о‗quvchilariga chizmalar, modellar,
atrof-muhitdagi turli jismlar yordamida bilimlarni puxta о‗zlashtirish imkonini
beradi. Shu asosga kо‗ra, boshlang‗ich ta‘lim mazmunida bolalarning tasavvurini va
ijodiy tafakkurini о‗stirishga qaratilgan, muayyan maqsadga yо‗naltirilgan о‗quv
materiallari ajratilishi lozim.
100
Bugungi kunda о‗qish darslarining mazmuni va shakllarining zamon talablari
asosida о‗zgarib, takomillashib borishini о‗qituvchi va о‗quvchining hamkorligisiz
tasavvur qilib bо‗lmaydi. Negaki ularning birgalikdagi amaliy faoliyati tufayligina
sog‗lom ijodiy muhit uchun zamin yaratilishi mumkin. Shunday sharoitda о‗quvchi
egallashi kо‗zda tutilgan bilim, kо‗nikma va malakalarni mustaqil holda о‗zlashtira
boradi. Shu jarayonda о‗quvchi о‗z bilimlariga tayangan holda о‗qigan badiiy asarlari
yuzasidan tegishli xulosalar chiqaradi. Ammo har bir о‗quvchida bilimlarni ixtiyoriy,
faol, ongli ehtiyoj sifatida qiziqish va intilish bilan egallash tuyg‗usini uyg‗otmay
turib, kо‗zlangan natijaga erishib bо‗lmaydi. Xilma-xil badiiy asarlarga baho berishda
о‗quvchi birinchi galda о‗z ruhiyati va hissiyotlariga tayanadi.
Boshlang‗ich sinflarda adabiy tushunchalar va badiiy vositalar ustida ishlash
o‗quvchilarning ijodiy tafakkurini o‗stirishga, ularda jonlantirish, o‗xshatish,
mubolag‗a kabi adabiy tushunchalar yuzasidan dastlabki tasavvur hosil qilishga
yordam beradi.
O‗qish ta‘limi bo‗yicha o‗quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida
dastur talablariga javob berib bo‗lmaydi. Negaki, matn tagzaminidagi tarbiyaviy
g‗oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda, har
qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmun-mohiyatni anglab
еtilganda o‗quvchi diqqatini o‗ziga jalb etishi mumkin. Bunga adabiy-nazariy
tushunchalarni o‗zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali erishiladi.
Asar tahlili jarayonida o‗qituvchi savollariga o‗quvchilarning o‗z so‗zlari bilan
javob berishi ham matnda tasvirlangan voqea-hodisalar yuzasidan mantiqiy
fikrlashga, qahramonlarning xatti-harakatlarini to‗g‗ri baholashga yaqindan yordam
beradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz bo‗lmasdan, qat‘iy maqsad asosida izchil
berilishi o‗quvchilarning o‗qilgan matn mohiyatini chuqur anglab еtishlariga imkon
yaratadi, chunki har qanday javob mustaqillikni taqozo etadi.
O‗qish darslarida masal janriga oid asarlarni o‗rganishda bolalarning ijodiy
tafakkurini shakllantirishga yaxshi shart-sharoitlar yaratish mumkin.
Masal - axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan
aksariyat kichik she‘riy, ba‘zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos xususiyatlar
masalda majoziy obrazlar − hayvonlar, jonivorlar va o‗simliklar dunyosiga
ko‗chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo‗lishidan tashqari, kulgili savol-
javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko‗pincha masalning kirish
qismida, ba‘zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa chiqariladi.
Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo‗ndaligi, soddaligi, o‗tkirligi
va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta‘sir qiladi. Bular o‗quvchilar nutqini
o‗stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-
harakatlari, fe‘l-atvorlari, nutqiy o‗ziga xosliklari o‗quvchining diqqatini o‗ziga jalb
qiladi.
3-sinf ―O‗qish kitobi‖da “Qaysar buzoqcha” (O. Qo„chqorbekov), “Chumoli va
Tipratikan”, “O„jar Toshbaqa” (H. Yoqubov), “Chayondan so„radilar” kabi
masallar joy olgan. Bu masallarning qahramonlari ham hayvonlar: buzoqcha,
chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham
yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar
arqondan bo‗shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar
101
buzoqcha ham to‗dasidan ajralib, bo‗riga duch keladi, ya‘ni ko‗ngilsiz voqea yuz
beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli
kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan.
4-sinf «O‗qish kitobi»da berilgan Sh. Sa‘dullaning ―Laqma it‖ masalida it
markaziy timsol sanaladi. Mushuk, sigir, xo‗roz, tovuq va kurkalar timsolini it
birlashtirib turadi. Shuning o‗ziyoq it xarakterini ochish uchun uning atrofidagi
timsollarning xarakter-xususiyatini bilishni talab etadi.
Xulosa qilib aytganda, boshlang‗ich sinf o‗qish darslari o‗quvchilarning ijodiy
tafakkurini rivojlantirishda еtakchi o‗rinni egallaydi. Shu bilan birga o‗quvchining
ijodkorligi o‗qituvchining kasbiy kompetentligini belgilab beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
