|
ESHITISHIDA NUQSONI BO'LGAN BOLALARNING ESHITISH
IDROKINI YAKKA MASHGULOTLARDA SHAKLLANTIRISH MAZMUNI
L. Xayitov TDPU magistranti
Eshitish qobiliyatini rivojlantirish va talaffuzni shakllantirish jarayonida zarur
malaka va ko‗nikmalar bilan birgalikda maxsus lug‗atni o‗zlashtirish talab etiladi.
Masalan: «Doirani chaling. Men doira chalyapman. So‗zni ravon gapir. Iroda so‗zni
bo‗lib gapirdi. Baland ovozda, past ovozda. Tez va h.k.». namunaviy nutqiy material
dasturda
belgilanadi.
Eshitish qobiliyatini rivojlantirish mashg‗ulotlarida
qo‗llaniladigan so‗z va gaplar doimiy ishlatilishi natijasida o‗zlashtiriladi
(yodlatilmaydi).
39
Eshitish qobiliyatini o‗stirish va talaffuzni shakllantirish ishlari
muayyan izchillik va tizimda tashkil etiladi. Eshitishda nuqsoni bo‗lgan bolalarning
og‗zaki nutqini o‗stirishda «eshitib-gapiraman» qabilidagi shartli refleks aloqasini
shakllantirish zarur. Buning uchun ta‘limning boshidanoq bolalarga so‗zlarni ko‗rib
eshitib, keyinchlaik eshitib qabul qilish va gapiruvchining ketidan talaffuz etish
o‗rgatiladi. gapiruvchining ketidan gapirish orqali eshitishida nuqsoni bo‗lgan
bolalarda ko‗rib-eshitib, eshitib nutqni qabul qilish, hamda taqlid asosida talaffuz
malakalari rivojlanib boradi. Kattalarning nutqi bolalar uchun namuna bo‗lishi kerak.
So‗zlarni gapirishda keragidan ortiq urg‗u berish, so‗zlarni bo‗rttirib artikulyatsiya
qilish, bo‗g‗inlab gapirish bolalarda noto‗g‗ri talaffuz malakalarini hosil qilinishiga
oilb keladi. Notabiiy nutqni idrok etishga o‗rgangan bolalar ravon tabiiy nutqni qabul
qilishga qiynaladilar. Nutqiy material gaplashish balandlikdagi ovozda, normal
tezlikda, urg‗uli bo‗g‗inni ovoz bilan ajratgan, orfoepiya qoidalariga rioya etgan
holda gapirilishi kerak. Kattalarning nutqi ifodali, ohangdor bo‗lishi kerak. Eshitish
qoldiqlarini rivojlantirish negizida eshitish qobiliyatini rivojlantirish hamda shartli
39
Nazarova D. Eshitishida muammosi bo‗lgan bolalar ta‘limini takomil lashtirish. // Bolani
maktabga tayyorlash sifat va samaradorligini oshirishning ilmiy-amaliy еchimlari. Xalqaro ilmiy-
amaliy konferensiya materiallari. – Toshkent, 2007. – B. 60-63.
197
eshitish-ko‗rish aloqalarini shakllantirish mumkin bo‗adi. Maktabgacha tarbiya
muassasiga kelgan kar bolalar odatda eshituv idrokidan foydalana olmaydilar, ya‘ni
qabul qilayotgan tovushlarga hech qanday munosabat bildirmaydilar. Shu sababli
ishni tovushli signalga munosabat bildirishga o‗rgatishdan, ya‘ni tovushga nisbatan
shartli-harakatli reaksiya hosil qlinadi. Shartli reaksiya hosil qilish uchun nutqdan
tashqari (doira, surnay, shiqildoq.) va nutqiy (tovushlar, bo‗g‗inlar, so‗zlar) signallar
olinadi. Bola va tovush manbaasining o‗rtasidagi masofa qisqartirilib borishi hisobiga
ovozning kuchi pasayib boradi. Tovushga nisbatan shartli-harakatli reaksiyani hosil
qilish bilan bir qatorda, bolalarni o‗yinchoq tovushlariga, so‗z, so‗z birikmalari va
gaplarni eshitib farqlashga o‗rgatiladi. farqlash uchun bolalarga tanish bo‗lgan nutqiy
yoki nonutqiy material olinadi. Tovushini farqlash kerak bo‗ladigan o‗yinchoqlar
(masalan doira va surnay), shuningdek, so‗zlarga mos predmet, rasm, jadvalchalar
(non, it, baliq, «qalamani ber», «mashinani ber») qo‗yiladi. Material dastlab ko‗rib-
eshitib, so‗ng eshitib idrok etilishi uchun beriladi. So‗z, gaplarni ko‗rib-eshitib va
ko‗rib farqlashga o‗rgatgandan so‗ng, nutqiy materialni taniy olishga o‗rgatiladi.
Bunda nutqiy materialning o‗zi taqdim etiladi. Ya‘ni tanib farqlash uchun nutqiy
tovushlar, so‗z va gaplar taqdim etilganda rasm, predmet, o‗yinchoqlar
ko‗rsatilmaydi. Bola topshiriqni bajaradi. Bolaning javobi to‗g‗ri bo‗lsa, pedagog
tegishli rasm yokui jadvalchani ko‗rsatadi. Ta‘limning 1 va 2 yilida dasturda
belgilangan material farqlanadigan va tanib farqlanadigan bo‗lganidan so‗ng, 3-
yilning ikkinchi yarimdan notanish so‗z va gaplar farqlash uchun beriladi. So‗z va
gaplar eshitib (ko‗rib-eshitib emas) farqlanishi va tanib olinishi kerak. Bola eshitgan
so‗zni takrorlaydi. Uning talaffuzi bo‗g‗in, so‗z konturi yoki to‗liq so‗z ko‗rinishida
bo‗lishi mumkin. Agarda so‗z va gaplar eshitib idrok etilmasa, material ko‗rib eshitib
qabul qilish uchun beriladi. So‗zlar takrorlangach, yana bir bor eshitish uchun
beriladi. Agarda bola har bir so‗zni noto‗g‗ri bo‗lsa ham takrorlashgi harakat qilsa,
pedagog uni rag‗batlantiradi. Maqsadli, izchil ravishda tashkil etilgan mashg‗ulotlar
natijasida bolalarning nutq va nonutqiy tovushlarni idrok etish qobiliyati rivojlanadi.
Natijada surdokabinetda eshitishda nuqsoni bo‗lgan bolaning eshitish qobiliyatini
audiometrik tekshirishda eshituv darajasini, eshituv pasayishini tabiatini aniq bilib
olish imkoniyati tug‗iladi. Nutqiy material (notanish bo‗lgan so‗z, so‗z birikmalari
gap va matnlar) ni eshitib idrok etilishi uchun beriladi. Eshitish qobiliyatini
rivojlantirish asosida nutqiy msuomala amalga oshiriladi. Nutqiy muomalaning
asosiy birligi gap hisoblanganligi sababli, nutqni idrok etishda gap asosiy nutq birligi
sifatida olinishi kerak. Maxsus bolalar bog‗chasida kelgan bolalarning nutqi umuman
bo‗maydi, shuning uchun 1-yilda bo‗g‗in va so‗zlarni, 2-yilda so‗z va gaplarni eshitib
idrok qilishga o‗rgatiladi. 3-yildan eshitish qobiliyatini rivojlantirishda gaplar asosiy
nutq birligi sifatida olinadi. Talaffuzga o‗rgatishda so‗zni asosiy nutq birligi sifatida
olinib, u ko‗rib-eshitib va eshitib idrok etilishi uchun beriladi, bolalar taqlid qilib
takrorlashga harakat qiladilar. Fonetik ritmikada so‗zning bo‗g‗in, ritmik tuzilishini,
tovushlar talaffuzini o‗zlashtiradilar. Bolalar gap, so‗z, bo‗g‗in, tovushlarni harakatlar
bilan birgalikda talaffuz etadilar. Fonetik ritmika mashqlari bolalarda so‗z va
gaplarning ritmi, ohangdorligini rivojlantirishiga xizmat qiladi, tabiiy ravon nutqni
shakllantiradi.
198
Talaffuzga o‗rgatishni shartli ravishda ikki bosqichga ajratish mumkin. Birinchi
bosqichda (4-4,5 yoshgacha):
- bolalarga nutqiy va nutqsiz tovushlarga taqlid qilishga o‗rgatish;
- o‗z istak-xohishlarini og‗zaki ravishda (imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda)
bayon etishga undash;
- talaffuz qilish imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda og‗zaki muloqot qilish
ehtiyojini tarbiyalash kerak.
Ikkinchi bosqichda tovushlarni qisqartirilgan fonemalar tizimi asosida qo‗yish,
surdopedagog mashg‗ulotlarida bolalarning taktil-vibratsiya sezgilarini rivojlantirish
ishlari amalga oshiriladi.Talaffuzga o‗rgatish jarayoni nutq o‗stirish tizimining
ajralmas qismi hisoblanib, atrofdagilarga tushunarli bo‗lgan talaffuzni shakllantirish,
hamda muloqotda og‗zaki nutqdan foydalanish ehtiyojini tarbiyalash nazarda tutiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
