Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

ЭШИТИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАР СЕНСОР 
ТАРБИЯСИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ 
С.М. Пулатова ТДПУ катта ўқитувчиси,
С.И. Эсанбаева ТДПУ  талабаси  

---

146 
 
Илк ва мактабгача ѐшдаги болаларда сенсор ривожланишнинг аҳамияти 
жуда катта. Боланинг айнан шу ѐши сезги органлари фаолиятини 
ривожлантириш ва атроф-олам ҳақидаги тасаввурларини йиғиш учун жуда 
мақбул хисобланади. Мактабгача тарбия соҳасида тадқиқотлар олиб борган 
таниқли хорижий педагог-олимларнинг фикрича, сенсор ривожланишга тўлиқ 
йуналтирилган ва шуни таъминловчи сенсор тарбия мактабгача тарбиянинг 
асосий томонларидан бири ҳисобланади (С.С. Выготский, М. Монтессори,
О. Декроли, Е.И. Тихеева, А.В. Запарожец, А.П. Усова, ва бошқалар). 
Боланинг сенсор ривожланиши деганда предметларнинг ташқи 
хусусиятлари ҳақидаги тасаввурларининг шаклланиши ва бола идрокининг 
ривожланиши тушунилади: предметларнинг шакллари, ранги, хажми, фазодаги 
ҳолати, шунингдек ҳиди, мазаси ва ҳ.к.ни ажратиши. 
Сенсор ривожланиш, бир томондан, боланинг умумий аклий 
ривожланишининг пойдеворини ташқил этса, бошқа томондан, мактабгача 
тарбия муассасаси ва мактабда боланинг самарали таълим ва тарбия олишида 
муҳим ўрин эгаллайди. Бунда боланинг меҳнат фаолияти етакчи ўрин 
эгаллайди. 
Атроф олам предмет ва ходисаларини идрок этиш орқали уларни англаш 
бошланади. Бошқа барча англаш шакллари – хотира, тафаккур, тасаввур идрок 
образлари асосида қурилади, уларни қайта ишлаш натижаси ҳисобланади. 
Шунинг учун нормал аклий ривожланиш идрокка тўлиқлигича таянмай намоѐн 
була олмайди. Мактабгача тарбия муассасасида болалар расм чизишга, 
ѐпиштиришга, қуриш, ясашга ўрганадилар, табиат ҳодисалари билан 
танишадилар, математика ва савод асосларини ўзлаштира бошлайдилар. Барча 
соҳаларда билим ва малакага эга бўлиш, доимий равишда атрофдаги 
предметлар хусусиятларига нисбатан эътиборли бўлишни, уларни хисобга 
олиш ва улардан фойдаланишни талаб этади. Чунки, предметнинг расмини 
чизиш учун бола унинг шакл ва рангининг ўзига хослигини аниқлаши, 
чизилган расм билан аслининг ўхшаш томонларини кўра олиши керак.
Қуриш - ясаш предмет шаклини (кўринишини), унинг тузилишини 
ўрганишни талаб қилади. Болалар қисмларни фазодаги ўзаро муносабатини 
аниклайдилар ва намуна хусусиятларини мавжуд материал хусусиятлари билан 
мослаштирадилар. Предметларнинг ташқи хусусиятларида доимий мўлжал 
олмай туриб, жонли ва жонсиз табиат ходисалари ҳақида ѐрқин тасаввур олиш 
мумкин эмас. 
Элементар математик тасаввурларни ҳосил қилиш деганда, геометрик 
шакллар билан танишиш ва уларнинг турларини билиш, объектларни хажмига 
кура таққослаш тушунилади.
Боланинг мактабда таълим олишга тайѐргарлиги унинг сенсор 
ривожланишига боғлиқ бўлади. Психологлар томонидан олиб борилган 
изланишларнинг кўрсатишича, болаларнинг таълимда (асосан 1-синфда) дуч 
келиши мумкин бўлган кийинчиликлари идрокнинг етарли даражада аниқ ва 
эгилувчан эмаслиги сабабли юз беради, натижада ҳарфларни ѐзишда 

---

147 
хатоликлар, расм чизиш ва қўл меҳнати дарсларида нарсалар ясашдаги 
аниқсизлик холатлари учрайди. 
Жисмоний тарбия дарсларида боланинг ҳаракатларни амалга ошира 
олмаслиги кузатилади. Бироқ бу ўринда гап нафақат сенсор ривожланишнинг 
паст кўрсаткичи боланинг самарали ўқишининг пасайишига таъсир кўрсатиши 
устида бормоқда. Бундай ривожланишнинг юкори даражаси инсониятнинг 
умумий фаолияти учун ва ижод аҳли учун катта аҳамиятга эга эканлигини 
унутмаслик керак. 
Мактабгача педагогикага «сенсор маданият» тушунчаси М. Монтессори 
ишлари орқали кириб келди. Унинг фикрича, бундай маданиятга эга бўлиш 
учун болага предметларни уларнинг шакли, ранги, хажми, ва бошқа 
хусусиятлари бўйича фарқлашни ўргатиш керак.
Боланинг сенсор ривожланиши инсоният яратган сенсор маданиятни 
(нарсаларнинг ранги, шакли ва бошқа хусусиятлари ҳақида умум қабул 
қилинган тасаввурлар) ўзлаштириши натижасидир. 
Кар болаларнинг мактабгача ѐшида сенсор ва ақлий ривожланишида 
сезиларли силжишлар рўй беради. Бинобарин, бу пайтга келиб, болаларнинг 
предметли тафаккури, предметли ҳаракатлари муайян даражага етади. Зотан, бу 
пайтда болаларнинг предметлардан қандай фойдаланишни билишларидан 
ташқари, уларда рўзғорда фойдаланиш йўл – йўриқларини ҳам ўрганиб олган 
давр бўлади. Предметдан мақсадли фойдаланиш уларнинг ўйинчоқлар билан 
муносабатида ҳам акс этади. Болалар катталарга тақлид қилиш жараѐнида 
предметнинг ҳажми, ранги, шакли, сиғими ва бошқа сифат ва хоссаларини 
ажрата оладилар, солиштирадилар. 
Сенсор тарбияда болаларда сенсор андозаларни (эталонларни) – 
предметлар 
хусусиятларининг 
умум 
қабул 
қилинган 
белгиларини 
шакллантириш катта аҳамиятга эга бўлади. Рангнинг сенсор андозалари 
сифатида еттита ранг ва уларнинг оч, ҳамда тўқ кўринишлари намоѐн бўлса, 
шаклнинг андозалари сифатида геометрик шакллар, ўлчов катталиклари – 
узунлик, ўлчов бирликлари намоѐн булади. Эшитув идроки ҳам ўз андозаларига 
эга (булар она тили фонемалари, товушлар муносабатлари).