Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги

Кейс баёни: И.П.Павлов итларда ўтказган тажрибаларида ташқи таъсирот сифатида чироқ ва товуш сигналларидан фойдаланган. Нима учун итга чироқ ёқиб овқат берилганда шира ажралган. Аксинча овқат бермасдан чироқ ёқилганда ҳам шира ажралиши кузатилган. Бу жараён узоқ давом этмаган. Сиз тажрибани сабабини қандай изоҳлайсиз?
Кейс саволлари;

1. 
   Шартли рефлекс нима?
   
2. 
   Шартсиз рефлекс нима?
   
3. 
   Шартли ва шартсиз рефлексларнинг қандай фарқи бор?
   
4. 
   И.П.Павлов тажирибаларида қайси рефлекс йўқолган?
   
5. 
   Овқат бермасдан чироқ ёқилганда ҳам шира ажралишини тушинтиринг?
   

Манба: Маъруза матни “Олий нерв фаолиятининг ёш хусусиятлари” мавуси, Қ.Садиков, С.Х.Арипова, Г.А.Шахмурова Ёш физиологияси ва гигиенаси дарслиги 2009 йил.
Keyis savollariga Javoblar
1. Odam va hayvonlarning shaxsiy hayoti davomida orttirgan moslashuv reaksiyalari tizimi; shartli (signal) qoʻzgʻatuvchi bilan shartsiz reflektor qoʻzgʻatuvchi oʻrtasida vujudga keladigan muvaqqat bogʻlanish tufayli paydo boʻladi. Shartli reflekslar markaziy nerv tizimiga ega barcha hayvonlarda bor.
2. Organizmning ichki va tashqi qoʻzgʻatuvchilar taʼsiriga nisbatan oʻzgarmas, genotip bilan bogʻliq boʻlgan, yaʼni irsiylanadigan reaksiyasi.
Shartsiz reflekslarda qoʻzgʻalishning retseptorlardan effektorga oʻtadigan yoʻli reflektor yoyi deyiladi. Shartsiz reflekslar turning barcha individlari uchun umumiy boʻlib, organizm xattiharakatini doimiy (oʻzgarmas) muhit sharoitiga moslanishini taʼminlaydi.
3. Shartli refleks shartsiz refleks asosida hosil bo`ladi. Shartli refleks hosil bo`lishi uchun oldin shartli ta'sirlovchi ketidan shartsiz ta'sirlovchi ta'sir etishi kerak. Shartli reflekslar hosil bo`lishi uchun quyidagilar zarur: 1) befarq shartli ta'sir; 2) shartli ta'sir shartsiz ta'sirdan oldin kelishi va shartsiz ta'sir qila boshlagandan keyin ham birmuncha vaqt ta'sir ko`rsatib turishi kerak; 3) shartli va shartsiz ta'sirlar shu tariqa birga qo`llanilishi kerak. Shartli ta'sir shartsiz ta'sir bilan quvvatlanib turilmasa, shartli refleks hosil bo`lmasligi mumkin. Hayot mobaynida ba'zi shartli reflekslar so`nib, yangilari paydo bo`lib turadi.
4. Pavlov, konditsionerlikdan so'ng, shartli stimul (tovush) shartsiz stimul (oziq-ovqat) holda taqdim etilsa, nima bo'lishini qiziqtirgan. Agar it tovushni unga ovqat bermasdan bir necha bor eshitgan bo'lsa, u borgan sari tupurganini aniqladi.

Bu yo'q bo'lib ketish deb nomlanadi, chunki shartli stimul shartsiz stimul paydo bo'lishini to'xtatganda javob kamayadi.

Кейс тахлили: Ҳайвонларда шартсиз рефлекс-инстинктлар устунлик қилади. Одамда эса шартли рефлекслар тез ҳосил булади. Рефлексларнинг ҳосил бўлишида таъсиротни такрорланиши муҳим аҳамият касб этади.