Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта-махсус таълим вазирлиги навоий кон-металлургия комбинати

2.4-расм. Изотроп жинсларда циклик кўчкиларнинг ривожланиш схемаси: /—/// — кўчкининг ривожланиш цикллари; / — поғонанинг дастлабки профили;
2 — сирпаниш текислиги; 3 — кўчкининг навбатдаги шаклини шакллантиришда узилиш дарзи; 4 — кўчки жисми.

Изотроп массивлар кўчкилариуларнинг юзаси бирор-бир зона, тоғ жинслари массивидаги сусайиш текисликлари билан боғланмаганлиги билан фарқ қилади, ва одатда уларнинг физико-механикавий хусусиятлари билан боғлиқ бўлган ботиқ, юмалоқ цилиндрли шаклга эга бўлади. Бундай кўчкилар Бундай кўчкилар асосан, бир хил ноқатламсимон юмшоқ боғланишли жинслардан (лвойлар, қумоқ тупроқ, қумлоқ тупроқ) ёки заиф яримқояли жинслардан (алевролитлар, аргиллитлар, мергеллар ва ҳ.к.) ташкил топган бир поғона доирасида ривожланади
Бундай геологик шароитларда кўчкининг юзага келишига асосий сабаб – вақт ўтиши билан тоғ жинсларининг ўзининг мустаҳкамлик хусусиятларининг пасайиши шароитларида ёки турли кучлар таъсири остида массивни ташкил этувчи жинслар мустаҳкамлигининг бузилиши. Массивга шу каби таъсирлар, унинг юзалари қатламида қирқим ёки бўлакнинг пайдо бўлишига олиб келади, бунинг натижасида эса кўчкининг бир ёки бир неча сирпаниш юзалари шаклланади.
Қияликдаги кескин тарздаги кескин ҳолат қуйидаги кучлар таъсири остида яратилади: тоғ жинслари қатламининг ўз массаси қияликлардаги иншоотлар ва ускуналар, унинг устки майдонининг қўшимча массаси; ер ости сувларининг гидростатик ва гидродинамик босими; технологик портлашларнинг сейсмик кучлари; технологик транспорт ва ускуналарнинг ишлари натижасида.
Кўчкилар юзага келиши учун шароитлар қўшимча ташқи кучлар таъсири остида ва уларсиз яратилиши мумкин, барча ҳолатларда амалда бўладиган тоғ жинслари қатлами ўз массасининг таъсиридан ташқари. Ушбу шароитлар сув таъсири остида тоғ жинсларининг мустаҳкамлигини йўқотишдан иборат (4-§ 1-бобга қаранг).
Циклик кшчкиларқияликлардаги лойли жинсларнинг ивиши ва уларнинг бўритиш натижасида юзага келади (2.4-расм). Кўчкининг бир цикли билан тутиб олинган жинслар блокининг эни бир неча ўнлаб санитметрдан то 5...8 м.гача ўзгаради ва қияликнинг геометрик параметрлари ва лойли жинсларнинг физика-кимёвий хусусиятларига боғлиқ. Бундай кўчкиларни шакллантириш механизми Г. Л. Фисенко томонидан тасвирланган ва қуйидига тўрт босқични ўз ичига олади: кон ишлари натижасида поғона очилгандан сўнг, қияликнинг юзасига туташиб турадиган массив, юқорида ётадиган тоғ жинслари кучлари олиниши таъсири остида зичланию бўрттирилиши ёки ер усти ва ер ости сувлари билан ивитилиши лозим; жинсларнинг мустаҳкамлиги пасайиб бориши билан, пластик деформациялар ривожлана бошлайди, поғонанинг устки майдонида дарзлар юзага келади ва кўчириб ташланган блокнинг секин-аста тушиши кузатилади; дарзлар бўйлаб секин-аста сувнинг шимилиши, тоғ жинси блокининг ҳаракатланиши тезлашади ва унинг тўлиқ кўчиши содир бўлади; жинснинг кўчиб тушган ва емирилган блоки сув билан тўйинишда ва жорий консистенциядаги тупроқли пастага айланишда давом этади, кўчки эса оқовага ўтиши мумкин.
Биринчи блок сирпаниб кетганидан сўнг кўчкининг янги циклини шакллантириш учун ўхшаш шароитлар юзага келади. Изотроп жинсларнинг энг фаол циклий кўчкилари мўл ва давомли ёмғирлардан сўнг, ҳамда поғонада доимий ҳаракатланувчан сув оқимлари мавжуд бўлганда юзага келади. Бундай кўчкиларнинг риволжланиш жадаллиги баланд, поғона баландлиги 10...15м бўлганда кўчки чўққисининг ҳаракатланиш тезлиги йилига 10...40 м етиши мумкин.
Қоплама кўчкиларкўчкили жинс қопламали ҳосилалардан шаклланиши билан, сирпаниш юзаси эса – маҳаллий жинслар саналади. Очиқ кон ишлари шароитларида икки типдаги қопламали кўчкилар учраб туради: 1) карьер билан кесишган, табиий қияликлардаги қопламали тузилмалар; 2) карьерлар бортларида ва қияликлардаги иккиламчи қопламали тўРежамалар. Биринчи турдаги қопламали кўчкилар учун қуйидаги табиий вазият хусусиятлари хосдир: қопламали кўчкилар маҳаллий жинсларнинг қиялик юзаларида ётади; қопламали кўчкиларнинг қуввати сезиларли катталикларга етишиши мумкин ва маҳалий жинслар юзасининг рельефини акс эттиради; қопламали қатламлар зхининг ҳосил бўладиган жойида ётади ва бузилмаган тузилишга эга бўлади; қопламали чўкиндилардаги ва тўшама маҳаллий жинслардаги ер ости сувлари турғунлаштирилган бузилмаган табиий режимга эга бўлади.
Бундай шароитларда ташқи таъсир кучлари бўлмаганда қопламали кўчкилар турғун бўлади. Қияликнинг турғунлиги уни остидан карьер билан очганда бузилади (2.5-расм); қияликка қўшимча кучланишлар (масалан, бўш жинслар ағдармаларининг тўкилиши натижасида); портлашлардан, шунингдек қияликда ер ишлари олиб борилиши натижасида сейсмик кучланишларнинг таъсири. Юқорида қайд этиб ўтилгапн омилларнинг таъсир кўрсатиш даражаси турлича. У кўпинча қияликнинг тиккалигига ва маҳаллий жинсларнинг юзаларига, қопламали кўчкиларнинг физика-механикавий хусусиятларига боғлиқ бўлади.
Иккинчи типдаги қопламали кўчкилар тўкилиш жараёни натижасида ҳосил бўладиган карьер қияликларида юзага келади (2.6-расм)

2.5-расм. Кон қазилмаси билан
Остидан очилган қопламали
Қатламлар кўчкиси:
1 — қияликнинг кўчкидан кейинги ҳолати;