Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта-махсус таълим вазирлиги навоий кон-металлургия комбинати

2 — қияликнинг кўчкигача бўлган контури;
3 — қопламали қумоқ тупроқлар;
4 — маҳаллий жинслар.
2.6-расм. Карьернинг ишчи бортидаги
тўкилма кўчкиси:
1 — кўчкидан кейин бортнинг профили;
2 — кўчки ҳосил бўлгунга қадар
тўкилмаларнинг юзаси;
3 — тўкилмалар ҳосил бўлгандан сўнг
маҳаллий жинслар қияликларининг ҳолати;
4 — тўкилмалар ҳосил бўлгунга қадар
маҳаллий жинслар қияликларининг
ҳолати.

бундай қопламали қатламлар Қияликлар юзаларида чегаравий мувозанат ҳолатида жойлашади ва бузилган тузилиши билан тавсифланади. Бундай шароитларда кўчкиларнинг юзага келиш сабаблари қуйидагилар бўлиши мумкин: қопламали қатламлари массивининг ер юзаси ва ер ости сувлари билан намланиши; дренажлаш йўли ёпилиб қолиши натижасида карьер бортидаги маҳаллий жинслар ер ости сувларининг тиркагичлари; портлашларнинг сейсмик таъсири.
Контактли кўчкилармассивларнинг геологик тузилиши билан белгиланадиган, яққол ифодаланган ясси, синиқ ёки поғонали сирпаниш юзалари билан тавсифланади. Сирпаниш юзалари кўпинча кам қувватли лойли қатламлар, қатламланиш текисликлари, тектоник емирилишлар, йирик ёриқлар ва тоғ жинслари массивидаги бошқа бўшашиш юзалари бўлади.
Контактли кўчкиларнинг юзага келиш шароитлари қулашлар ҳосил бўлиш шароитларига ўхшаш бўлади, бироқ улар сусайиш текисликлари қияликларининг анча кичик бурчакларида юзага келади (кўп ҳолларда ушбу бурчак 30° камни ташкил этади). Бундай кўчкилар ҳосил бўлишида сув ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Ер ости ёки ер усти сувлари сусайган зоналарга тушиб, тоғ жинсларининг сирпанувчан блокига динамик таъсир кўрсатади, уларнинг сусайиш текисликларидаги мустаҳкамлик хусусиятларини пасайтиради ва сирпаниш юзаси бўйлаб ишқаланиш коэффициентини кесқин камайтиради. Мазкур турдаги кўчкиларнинг ҳосил бўлишига сейсмик ва вибрацион таъсир кучлари шарт-шароит яратиб беради.
Мураккаб контактли кўчкига мисол тариқасида Озарбайжон кон-бойитиш комбинати Шимолий-шарқий карьерида ҳосил бўлган кўчкини келтириб ўтиш мумкин. Деформациялар чегаравий контурга етгунга қадар шарқий бортла юзага келган ва учта очиқ горизонтни (1740, 1725 ва1710 м) эгаллаб олган. Деформациялар усоатткасидаги бортнинг баландлиги 55 м, қиялик бурчаги эса 54°ташкил этди.
Деформациянинг биринчи аломатлари 1740 мгоризонтдагши қудуқларнинг массавий портлашидан сўнг пайдо бўлган, шундан сўнг эса карьер бортининг лойиҳавий контури ташқарисида узилиш ёриқлари сериялари пайдо бўлди. Ёриқлар карьер бортига параллел жойлашиб олган, уларнинг энг узуни эса юзада ярим айлана шаклига эга бўлган ва карьер бортининг устки қирғоғидан 70 м жойлашган. Деформацияланган усоаттканинг узунлиги фронти бўйлаб 110 м ташкил этган.

Шарқий борт кескин дарзсимон, юра ёшидаги вулқонли-чўкинди туфоқумликлардан иборат. Дарзланиш қияликлар томонига тегишинча 28°, 54° ва 85° туш иш бурчакларига эга бўлган карьер бортига параллел бўлган чўзиқлиуч асосий тизими ажратилади. Уч тизимнинг барсоати ўнлаб ва юзлаб метрга чидамли тарқалишга эга бўлади. Тоғ жинслари массивини сусайтирувчи икки муҳим муҳандис-геологик элементлардан бири – карьер бортига перпендикуляр жойлашган тектоник ёрилувчан бузилишлар саналади, ва бу унинг деформацияларининг омилларидан бири ҳисобланади. ОзКБК карьер ботидаги деформацияланадиган усоатткадаги муҳандис-геологик шароитлар ва маркшейдерлик кузатувларнинг батафсил тадқиқотлари куўчининг тузилиши, ривожланиш динамикаси ва сабабларини ўрнатишга имкон берган.
Кўчкининг асосий сирпаниш текислиги - 28°йиқилиш бурчакли ёриқнинг текислиги. 100 тыс. м³гача ҳажмли кўчкининг жисми бир биридан 54° ва 85° йиқилиш бурчагига эга бўлган ёриқлар бўйича текисликлар билан ажратилган тоғ жинсларининг бир неча блокларидан иборат. Кўчкининг бортлари тектоник бузилишлар юзалари билан туташадиган вертикал текисликлар билан чегараланган. Блоклар юза бўйлаб турли тезликларда силжийди. Устки қисмда у 0,16...0,20 м, ўрта қисмда эса ойига 0,24...0,30 м ташкил этган. Қорлар эрийдиган ва ёмғирлар ёғадиган даврларда силжиш тезлиги 20...30 % ортади.
Кўчки мавжуд бўлган вақт ичида (уч йил атрофида) у тўлиқ тозаланганига қадар 10...15 м.га силжиган ва 1- 740, 1725горизонтларини ва қисман 1710 м горизонтларни қоплаб олган. Горизонтларни қоплаб олиш кўчки этагини 0,2X0,3X0,3 м. гача ўлчамда элементар тузилиш блокларига майдалаш натижасида содир бўлган.
Кўчки ёриқлар ва тектоник бузилишлар текисликларини кон лаҳимлари билан остидан очиши, портлашларнинг сейсмик таъсири натижасида юзага келди. Кўчкининг ривожланишига сирпаниш текисликлари зонасига сув кириб қолиши шарт-шароит яратди.
Ётувчан биқинқатламсимон массивларининг чуқур кўчкилари геологик тузилишида заиф қум-лойли жинслар иштирок этадиган қатламсимон конлар учун хосдир. Бундай кўчкилар жинсларнинг қатламлари ишлаб бўлинган бўшлиқ томонга ясси тушишга эга бўлган жинслар қатламлари карьерлар бортларида юзага келиши мумкин ва бир неча поғонани, баъзан эса карьернинг бутун бортини қамраб олиши мумкин. Ушбу кўчкиларнинг сирпаниш юзас и одатда қатламлар қатламланиш текислиги бўйлаб ўтади ; пастки ёки устки қисмида эса қатламлилик юмалоқ цилиндрик юза бўйлаб кесишади.
Кўчкиларнинг ушбу туригаСоатов-Ярск оловбардош буюмлар комбинатининг “Жанубий” кони карьерида содир бўлган кўчки мисол бўла олади (2.7-расм). Кўчки умумий баландлиги 37 м ва қиялик бурчаги 25...30° бўлган учта очиқ поғонани қамраб олди . Устки қисмида сирпаниш текислиги қатламсимон қалинликни кесиб ўтди, ўрта ва пастки қисмларда эса ишлаб бўлинган бўшлиқ томонга 10... 16° йиқилиш бурчагига эга бўлган оловбардош лой контакти бўйича борди. Кўчки массаларининг 20 сутка давом этган кўчкининг фаол ривожланиш босқичидаги ҳаракатланиш тезлиги 0,2... 1,75 м/сут. ташкил этди.
Ётувчан биқиннинг кўплаб чуқур кўчкиларининг юзага келишига асосий сабаб – тоғ жинсларининг қатламсимон қалинлигида босимли ер ости сувларининг мавжудлиги, шунингдек карьер бортлари қиялигининг тик бурчаклари саналади.
Осма биқинқатламсимон массивларининг чуқур кўчкилари ётувчан биқин кўчкиларига қараганда камроқ учрайди, ва бу осма биқинли жинсларда қатламларнинг кон лаҳимлари билан кесилиши туфайли ер ости сувларининг катта босимлари сақланиб қолмайди (Г. Л. Фисенко маълумотлари). Бундан ташқари, осма биқин бортлари узлуксиз ҳаракатда бўлади, ҳамда зичлаштириш ва бўртиш жараёнлари ривожланишга улгурмайди.
Кўчкилар икки турга ажратилади: устки сурилма (қоплама) кўчки ва туртиб чиқиб турадиган кўчки. Биринчи турдаги кўчкининг юзага келиш шарт-шароитлари заиф силлиқ қатламлар ва карьернинг поғоналар билан очилган контактларининг мавжудлиги.
Устки қисмида бундай кўчкиларнинг сирпаниш юзалари тоғ жинслари қатламларини кесиб ўтади, пастки қисмида эса уларнинг сустлашган контактлари бўйича ёки силлиқ лойли қатламчалар бўйлаб ўтади.
Устки сурилма (қоплама) кўчкига оддий мисол Э. Л. Галустьян томонидан тасвирлаб берилган(2.8-расм). Кўчки Денгиз бўйи қўнғир кўмир кони томонидан ишлов бериладиган «Реттиховский» карьерида содир бўлган ва узунлиги 520 м. бортни қамраб олди. Кўчки жинсининг майдони 15ХЮ⁴ м²га тенг, ҳажми эса - 5ХЮ⁶ м³ атрофида. Устки қисмидаги кўчкининг сирпаниш юзаси лойли қумликлар, алевролитлар, аргиллитлар ва кўмир қатламчалари билан намоён этилган бурчакусти қатламсимон қалинликни кесиб ўтди, ўрта ва пастки қисмда эса туфоген аргиллитлар билан контакти бўйича ўтди. Биринчи 15 кунликда деформаци ялар нисбатан секин бўлди, ушбу даврда устки қисмдаги массивнинг умумий чўкиши 0,5 м ташкил этди. Сўнгра горизонтал силжиш тезлиги кескин тарзда ўсди (0,35...0,40 м/сут.гача). Охирида бир неча дақиқа ичида тезлик критик қийматга етди ва бортнинг вертикал бўйлаб 25 м.га тез силжиши содир бўлди.