Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – технология институти

6-ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ
ПАХТА ТОЛАСИ ПИШИБ ЕТИЛГАНЛИГИНИ АНИҚЛАШ


Ишнинг мақсади:
Таққослаш усули билан пахта толасини пишиб етилганлигини аниқлашни ўрганиш.
Топшириқлар:
1.Қуйида келтирилган ибораларнинг таъриф ва қоидалари ёзилсин:
-толанинг пишиб етилганлиги;
2.Толанинг пишиб етилганлигини кўрсатувчи эталонлар билан танишилсин;
3.Пахта толасининг пишиб етилганлигини аниқлаш бўйича лаборатория усули ёзилсин.
Ишни бажариш тартиби:
Ўн дона препарат тайёрланиб, микроскопда пахта толаси бўйлама кўриниши бўйича қаралсин. Ҳар бир препаратдан 25 донадан тола тасвири кетма-кет қаралиб, унинг эталон тасвлари билан таққосланиб пишиб етилганлиги текширилади ва олинган натижалар жадвалга ёзилади.

25-расм. Пахта толасининг пишиб етилганлигини аниқлаш учун эталон.
Пахта толасининг пишиб етилганлик даражаси деб, толанинг целлюлоза билан тўйинганлиги бўлиб, тола таркибидаги целлюлоза моддасини ортиб бориши натижасида тола девор қатламининг қалинлашиб бориши тушунилади.
Бунинг учун ҳар бир тола тасвири яъни шакл тузилиши толанинг эталон тасвирлари билан таққосланади. Микроскопдаги намунанинг тасвири эталондаги қайси толага ўхшашлиги аниқланади.
Эталондаги толалар тасвири пишиб етилганлик даражаси бўйича жойлаштирилган бўлиб, толаларнинг қуйи қисмида пишиб етилганлик коэффициент (қиймат) лари келтирилган. Унга кўра 0,0; 0,5; гача коэффициентлардаги толалар умуман пишмаган, 1,0; 1,5; 2,0; гача коэффициентлардаги толалар пишган; 2,0; 2,5; 3,0; гача коэффициентлардаги толалар меъёрида пишган, 4,0; 4,5; 5,0; гача коэффициентлардаги толалар ўта пишган кўринишларида ифодаланади.
Толаларнинг тузилиши уларнинг пишганлик даражасига боғлиқ бўлади. Пишмаган (ўлик) пахта толаси ясси, тасмасимон, юпқа деворли бўлади ва ўртасида кенг қувури, бўшлиғи бор. Толалар пишган сари деворларига целлюлоза йиғилади ва деворлари қалинлашади ва қувури тораяди, толалар бурамдор бўлиб қолади. Пишган пахта толаларининг бўйлама кўриниши спиралсимон буралган ясси найчалардан иборат. Энг пишган толалар ўртасида қувури кичик бўлиб, тола цилиндрик шаклида бўлади (36-расм). Пахта толалари бўшлиғининг бир томони очиқ бўлади. Пахта толасининг кўндаланг кесими ҳам пишганлик даражасига боғлиқ. Умуман пишмаган толаларнинг кўндаланг кесим юзи тасма, пишмаганларники эса ловиясимон, пишган толаники эллипс ва энг яхши пишган толаларники эса доира кўринишида бўлади.

26-расм.Пахта толаси девор қатламининг шаклланиши (пишмаган тола).
27-расм.Пишган пахта толаларининг микроскопдаги тасвири.
28-расм.Ўта пишган пахта толаларининг микроскопдаги тасвири.
29-расм.Меъёрида пишган пахта толаларининг микроскопдаги тасвири.

Эталон билан таққослаб топилган толаларнинг пишиб етилганлик коэффициентлари қийматлари қуйидаги 14-жадвалга ёзилади.

4-жадвал

Толалар рақами	Препаратнинг тартиб рақами
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Жами
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Жами:											∑

Юқоридаги жадвал тўлдирилгандан сўнг, қуйидаги ҳисоблар бажарилиши керак. Яъни пишиб етилганликни кўрсатувчи ўртача коэффициент қуйидаги тенглама асосида ҳисобланади:

бу ерда: - барча толаларнинг пишиб етилганлик коэффициентларининг йиғиндиси.
O’zDst 618-2015 стандартидан фойдаланган ҳолда намунадаги толаларнинг пишиб етилганлик коэффициентига қараб уларнинг нави аниқланади.


7-ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ
ПАХТА ТОЛАСИ ЧИЗИҚИЙ ЗИЧЛИГИНИ АНИҚЛАШ


Ишнинг мақсади:
Гравиметрик усули билан пахта толасини чизиқий зичлигини аниқлашни ўрганиш.
Топшириқлар:
1.Қуйида келтирилган ибораларнинг таъриф ва қоидалари ёзилсин:
-чизиқий зичлиги- йўғонлиги -(гр/км;мг/м;текс) ;
-толанинг ингичкалиги Нм-номер (мм/мг);
2.Пахта толасининг чизиқий зичлигини аниқлаш усули ёзилсин ва кескичнинг шакли чизилсин.
Ишни бажариш тартиби:
Толаларнинг чизиқий зичлигини аниқлаш учун штапел (тарам) тайёрланади. 10 дона препарат тайёрлаб, микроскоп ёрдамида толалар сони саналади. Олинган натижалар қуйидаги жадвалга ёзилади:
5-жадвал.

Препарат рақами	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Толалар сонининг жами
Толалар сони

Чизиқий зичлик-тола вазнининг унинг узунлигига бўлган нисбатига айтилади.
Чизиқий зичлик қуйидаги тенглама асосида аниқланади:
; (г/км;мг/м)
бу ерда: Т- чизиқий зичлик, мтекс, текс; м-вазн, гр;мг; L-узунлик,км;м;
Чизиқий зичлик 1 тексдан кичик бўлса, унда мтекс бирлигида ифодаланади (1 текс=1000 мтекс), агар катта бўлса ктексда ўлчанади (1 текс=0,001ктекс).
Толанинг чизиқий зичлиги унинг кўндаланг ўлчамларини белгилайди. Шунинг учун, толанинг кўндаланг кесимини ёки юзини аниқлаш керак бўлади. Бироқ буни бажариш қийинроқдир. Биринчидан, шундай ингичка жисм- толанинг қалинлигини ўлчаш амалда қийин; иккинчидан, унинг қалинлиги бутун узунлиги бўйича бир хил эмас; учинчидан, толанинг кўндаланг кесими бутун узунлиги бўйича ҳар хил шакл ваўлчамда бўлади. Шунинг учун тўқимачилик толаларининг кўндаланг ўлчамлари нисбий катталиклар билан ўлчанади.
Номер-тола узунлигининг массасига бўлган нисбати бўлиб, у қуйидаги тенглама билан аниқланади:
, (мм/мг;м/г)
Пахта толасининг чизиқли зичлигини гравиметрик усул билан аниқлаш мумкин. Бунинг учун якуний пилтадан 35-40 мг атрофида қўл ёрдамида штапел тайёрланади. Қисқич №1 ёрдамида штапелни текис томонидан 16 мм белгилаб қисиб олинади. Ундан сўнг, штапелни олдин сийрак кейин зич тароқ ёрдамида аста секин олдин текис томонига яқин учидан, кейин ўртасидан ва ниҳоят қисқичга яқин жойдан тарай бошлаймиз. Таралган толани қисқич №1 дан бўшатиб, чап қўлимиз билан қисиб ва иккинчи учини яна олдин сийрак, кейин зич тароқ билан икки маротаба тараб ташлаймиз. Кейин штапелни 10 қисмга бўлиб, ҳар бир қисмини сийрак қилиб препарат тайёрланади.
120-250 маротаба катталаштирилган микроскоп остида препаратдаги толалар санаб чиқилади. Толаларнинг умумий сони 2500-3000 бўлиши керак.
Толаларни санаб бўлгандан сўнг, ҳамма препаратдаги толаларни текис томонига бирлаштириб яна бир марта тараб ташланади ва таралган толаларни санаб, умумий толалар сонидан айириб чиқарилади. Кейин штапелни кесиш қисқичига жойлаштирилади ва унинг ўртасидан 10 мм узунликдаги қирқим қирқилади.
Толалар ГОСТ 10681-75 га асосан камида 4 соат ушлаб турилади ( , ).
Кейин штапелни кесилган ўрта қисми ва четки иккита қисми алоҳида-алоҳида қилиб тарозида 0,05 мг аниқликда оғирлиги ўлчанади.
Толанинг чизиқли зичлиги қуйидаги тенглама асосида аниқланади:
; (мтекс).
бу ерда: m_ўр- кескичда кесилган толаларнинг ўрта қисми оғирлиги, мг; l_ўр-намунанинг кесилган ўрта қисми узунлиги, мм; n-толаларнинг умумий сони.
Пахта толасининг ингичкалиги, яъни метрик номери қуйидаги формула билан ҳисобланади:
;(мм/мг).
1 мг оғирликка тўғри келадиган толалар сони қуйидаги формула билан аниқланади.

бу ерда: m_ўр- кескичда кесилган толаларнинг ўрта қисми оғирлиги, мг; m_чет- қирқилган штапел толаларнинг икки чет қисмининг оғирлиги, мг;

30-расм. Кесиш қисқичининг шакли.
1- ўқ; 3,4 - пичоқлар; 2,5-пластиналар.