Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Қисман мос келиш муносабати. Сифат жиҳатидан фарқ қилувчи 
жузъий ҳукмлар (I, O) ўртасида қисман мос келиш муносабати бор. Бунда 
фикрлар бирданига тўғри келиши мумкин, бироқ бирданига хато ҳам 
бўлиши мумкин. 
«Баъзи ҳашаротлар заҳарли». 
«Баъзи ҳашаротлар зарарли эмас». 
Сиғишмайдиган муносабатлар. Сиғишмайдиган ҳукмлар контрар 
(қарама-қаршилик) ва контрадиктор (зидлик) муносабатида бўлади. Икки 
мулоҳазадан бирининг чинлигидан иккинчисининг хатолиги зарурий келиб 
чиқадиган бўлса, улар ўзаро сиғишмайдиган ҳукм дейилади. Ҳукмлар 

---

82 
ўртасидаги муносабатларнинг схематик ифодаси «мантиқий квадрат» 
дейилади. Мантиқий квадрат орқали ҳукмлар ўртасидаги чинлик 
муносабатлари аниқланади.
А Е - қарама-қарши муносабатлар. Бир ҳукм (А) тўғри бўлса, 
иккинчи ҳукм (Е) хато, ёки аксинча, иккаласи бирданига хато бўлиши
мумкин, лекин иккаласи бирданига тўғри бўлмайди ва аксинча, бу 
ҳукмларнинг иккаласидан бири чин бўлади. 
«Гўзал меҳрибон, бошқалар учун ёрдамини аямайди». 
«Гўзал ўз манфаатини ҳамма нарсадан устун қўядиган қиз».
А О ва I E. Зид муносабатда биринчи ҳукм тўғри бўлса, иккинчиси 
хато бўлади ва аксинча, аммо иккаласи хато бўлиши мумкин эмас. 
«Ҳеч бир қуш қишда иссиқ мамлакатларга учиб кетмайди» (хато). 
«Баъзи қушлар қишда иссиқ мамлакатларга учиб кетади» (тўғри). 
Эквивалентлик муносабатидаги ҳукмлар ҳамма вақт чин бўлади, 
чунки уларда айнан бир фикр турли шаклларда ифодаланади (А.Орипов 
Ўзбекистон Республикаси мадҳияси муаллифи ва А.Орипов Ўзбекистон 
Қаҳрамони ҳукмлари ўзаро тенгдир, яъни улар бир хил субъектга, лекин 
ҳар хил предикатга эга бўлган ҳукмлардир). 
Савол ва жавобнинг муҳокамадаги ўрни. Билимлар нарса-
ҳодисалар ҳақидаги аввалги қилинган ҳукмлардан янги, уларни 
тўлдирадиган, кенгайтирадиган ҳукмларни ҳосил қилишга қараб тараққий 
этади. Бу жараён маълум саволларни қўйиш ва уларга жавоб қидириш 
тарзида содир бўлади. Ҳукмнинг вазифаси нарса ҳақидаги мавжуд 
билимларни қайд қилишдан иборат бўлса, савол унинг янги хусусиятлари, 
алоқаларини қидириб топишга ва ўрганишга қаратилган бўлади. Савол 
сўроқ гап ёрдамида ифода қилингани учун ҳукмни ифода қила олмайди.
Саволнинг мантиқий хусусиятлари қуйидагича: а) саволда маълум 
бошланғич билим мужассамлашган бўлади; б) савол қўйиш ва унга жавоб 
қидириш йўли билан янги билим ҳосил қилиниши лозим бўлади; в) саволда 
нарса ҳақида тўлароқ билимга эга бўлиш эҳтиёжи ўз ифодасини топади.
Савол билимдаги ноаниқлик, шубҳаларни йўқотиш ҳамда аниқроқ ва 
тўлароқ билимлар ҳосил қилишга бўлган эҳтиёжни қондиришга хизмат 
қиладиган фикрлаш воситасидир. Савол ўз-ўзидан пайдо бўлмайди, унинг 
асосини унда мужассамлашган билим ташкил этади. Савол ўзининг 
асосига кўра, тўғри ва нотўғри қўйилган саволларга бўлинади. Асоси чин 
ва зиддиятсиз билимдан иборат бўлса, савол тўғри қўйилган бўлади. 
(Мантиқ нима?) Хато ва зиддиятли асосга эга савол нотўғри қўйилган 
савол ҳисобланади. Савол билишдаги вазифасига кўра, аниқловчи ва 
тўлдирувчи, тузилишига кўра, оддий ва мураккаб саволларга бўлинади. 
Таркибида биттадан бошқа савол бўлмаса, оддий савол, биттадан кўп 
бўлса, мураккаб савол дейилади. Саволни тўғри қўйиш учун савол тил 
талабларига жавоб бериши, савол аниқ, равшан, қатъий ҳолда ифода 
қилинган бўлиши, саволнинг асоси чин ҳукмлардан иборат бўлиши керак.
Масала – саволнинг алоҳида бир тури бўлиб, уни ҳал қилиш 
саволнинг асосини мантиқан ўзгартириш, етишмаётган маълумотлар билан 

---

83 
тўлдириш, муҳим томонларини ажратиш, муҳим бўлмаганларини чиқариб 
ташлашни тақозо этади.
Жавоб – нарса ҳақидаги аввалги билимни қўйилган саволга мувофиқ 
аниқлаштирадиган ва тўлдирадиган янги ҳукмдан иборат. Жавоб 
саволнинг асосини ташкил этувчи билимга таянилган ҳолда янги билим 
олишига имкон беради. Жавобнинг моҳиятини саволда мавжуд бўлган 
ноаниқликни йўқотиш ташкил этади. Жавобнинг бевосита ва билвосита, 
тўлиқ ва тўлиқсиз, чин ва хато, қисқа ва батафсил, аниқ ва ноаниқ турлари 
бор. Бевосита (тўғри) жавоб берилган саволга тааллуқли мулоҳазалардан 
иборат. Билвосита жавоб жавоб қидириш асосида қўшимча маълумотларга 
мурожаат қилиш асосида ҳосил қилинадиган мулоҳазалар тўпламидан 
иборат бўлиб, бевосита (тўғри) жавоб улардан хулоса чиқариш йўли билан 
ҳосил қилинади. Масалан, «Мантиқ фалсафий фанми?» деган саволга 
«Мантиқ тафаккур шакллари ва қонунларини ўрганувчи фан» деган жавоб 
билвосита жавобдир. Тўлиқ жавоб ўзида саволнинг барча қисмлари 
ҳақидаги маълумотларни мужассамлаштирган мулоҳазалар тўплами бўлса, 
тўлиқсиз жавоб саволни ташкил этувчи қисмларнинг бир қисми ҳақидаги 
маълумотни ифода этган мулоҳазалардан иборат. Жавобда ифодаланган 
фикр-мулоҳазалар борлиққа мувофиқ келиб, уни адекват (тенг ўхшаш) 
ҳолда акс эттирса, чин жавоб дейилади. Масалан, «Маснавийи маънавий»
муаллифи ким? «Маснавийи маънавий» муаллифи Жалолиддин Румий (Чин 
жавоб). Жавобда ифодаланган фикр-мулоҳазалар борлиққа мувофиқ 
келмаса, хато жавоб дейилади. Масалан, «Шоҳнома» асарининг муаллифи 
ким? «Шоҳнома» асарининг муаллифи Х.Деҳлавий (хато жавоб). 
Грамматик шаклига кўра жавоблар қисқа ва батафсил бўлади. Қисқа жавоб 
«ҳа» ёки «йўқ» тарзида ифодаланади, батафсил жавоб саволнинг ҳар бир 
қисми такрорланадиган мулоҳазадир.
Жавобнинг аниқ ёки ноаниқ бўлиши саволнинг сифатига боғлиқ 
бўлади. Шунинг учун баҳс юритиш жараёнида «томдан тараша тушган» 
саволнинг «саломига яраша алик» олинади, яъни «нима экса, ўшани 
ўради». Аниқ жавоб – мантиқан тўғри қўйилган саволга берилган мазмуни, 
маъноси конкрет ва равшан мулоҳазадан иборат жавобдир. Ноаниқ 
жавобни ифода этувчи мулоҳазалар икки хил маъноли тушунчалар, 
сўзларни ишлатиш натижасида ҳосил бўлади. Жавоб тўғри бўлиши учун 
аниқ, равшан, ихчам, мантиқан зиддиятсиз, етарли даражада асосланган 
саволдаги ноаниқликни камайтириши, иложи борича тўла бўлиши керак.