Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

Фойдаланилган адабиётлар: 
 
1. 
Д.И.Чапалда “Разработка технологии утилизации изношенных 
автомобильных шин” – авторефарат, Уфа-2007. 
2. 
Г. Бертокс, Д. Радд. Стратегия окружающей среды от загрязнений- М.: 
Мир, 1980

---

431 
ЧИҚИНДИЛАРДАН МУҚОБИЛ ЁҚИЛҒИ ОЛИШДА БУГУНГИ КУН 
МУАММОЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛЛИ ЕЧИМЛАР 
Ғ.Р.Мирзақулов (ФарПИ), проф. Ф.М.Юсупов (ЎРФАУНКИ) 
 
Қаттиқ маиший чиқиндиларни йўқ қилиш муаммоси бугунги кунда 
бутун дунёда долзарб бўлиб қолмоқда. Ҳозирги даврда дунёда ҳар йили 
эскирган автомобил шиналарини ишлатиб бўлгандан сўнг чиқинди сифатида 
чиқарилиб, чиқинди омборларига ташланмоқда. Бутун дунёда уларнинг 
умумий ҳажмининг атиги 15-23 фоизи қайта ишланиб, иккиламчи маҳсулот 
сифатида ишлатилади. Қолган эскирган автошиналар мақбул жараёнлар ва 
технологиялар йўқлиги сабабли транспорт корхона ва ташкилотлар 
ҳудудида, хизмат кўрсатиш сервис корхоналари, чиқинди полигонларида 
йиғилиб сақланади. Ишлатилган чиқинди шиналарни йиғиш ва сақлаш 
бугунги кунда кўплаб муаммолар тўғдириб келмоқда, чунки уларни сақлаш 
учун катта майдонлар талаб қилинади. Токсик чиқиндилар синфига мансуб 
бўлган чиқинди автошиналар ўз-ўзидан йўқ бўлиши учун 100 йилдан ортиқ 
вақт талаб этилади. Ушбу турдаги чиқиндилар атроф-муҳит учун катта хавф 
туғдиради. Чиқинди полигонларида сақланаётган шиналар табиий ва 
иқлимий омиллар ва кемирувчилар таъсирида секинлик билан йўқ бўлиши 
табиий муҳитда тарқалиб кетадиган, шамол таъсирида узоққа учиб кетадиган 
майда зарралар шаклида узоқ масофалардаги аҳоли яшаш жойлари, экин 
майдонлари, турли саноат зоналари, спорт майдонлари, автотранспорт 
йўллари, денгиз, кўл ва сув хавзаларига тарқалиб кетишига олиб келади. Бу 
эса атроф-муҳит ва экология учун, инсон саломатлиги учун катта хавф 
туғдирмоқда. 
Мамлакатимизда атроф-муҳитни муҳофаза қилишни таъминлаш, 
табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, шунингдек, ҳудудларнинг 
санитария ва экологик ҳолатини яхшилаш соҳасида изчил сиёсат амалга 
оширилмоқда. Сўнги йилларда қаттиқ маиший чиқиндилар билан боғлиқ 
ишларни амалга ошириш тизимининг инфратузилмасини такомиллаштириш 
бўйича кенг кўламли ишлар олиб борилди. 
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 
апрелдаги ПҚ-4291-сон қарори билан тасдиқланган “2019 — 2028 йиллар 
даврида Ўзбекистон Республикасида қаттиқ маиший чиқиндилар билан 
боғлиқ ишларни амалга ошириш стратегияси”да қаттиқ маиший 
чиқиндиларни иккиламчи хом ашё сифатида ишлатиш ва улардан 
маҳсулотлар олиш бўйича бир қанча режалар белгиланган. 
Республикамизда қаттиқ маиший чиқиндилар билан боғлиқ муаммони 
ҳал этиш ва ПҚ-4291-сон қарори билан тасдиқланган Стратегияда 
белгиланган вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида, ишлатилган 
шиналарни қайта ишлашнинг самарали усулларини ишлаб чиқишилди, 
яратилган усуллар шиналардан бир вақтнинг ўзида иккиламчи хом ашё 
сифатида фойдаланиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммоларини ҳал 
қилади. 
Атроф-муҳит ифлосланишини камайтиришнинг энг мақбул усули бу 

---

432 
эскирган автомобил шиналарини утилизация қилиш ва иккиламчи хом ашё 
сифатида қайта ишлатишдир. Ҳозирги вақтда дунёда эскирган шиналарни 
йўқ қилиш ва қайта фойдаланишнинг қуйидаги усуллари мавжуд:
– 
чиқинди омборларда сақлаш ва йўқ қилиш;
– 
декоратив (турли мақсадларда фойдаланиш гул экиш, турли манзарали 
шакллар ҳосилқилишда ) фойдаланиш;
– 
турли мақсадларда ёқиш (цемент ва ғишт ишлаб чиқаришда); 
– 
иккиламчи хом ашё сифатида қайта ишлаш. 
Эскирган автомобил шиналарини қайта ишлаш ва йўқ қилиш бўйича 
мавжуд маҳаллий ва хорижий тажрибани таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, 
йўқ қилишнинг энг истиқболли усули – бу ишлатилга шиналарни қайта 
ишлаб халқ хўжалиги ёки саноат учун зарур маҳсулотлар олишдир. 
Илмий изланиш давомида чиқинди шинани таркибий қисмлари 
ўрганиб чиқилди. Бунга кўра автошина таркиби синтетик каучук, техник 
углерод, смолалар, мой каби моддалардан ташкил топган. Демак таркиби 
ушбу бирикмалардан иборат бўлган автошинани қайта ишлаш йўли орқали 
углеводородларга бой бўлган турли маҳсулотлар олиш мумкин. 
Ўрганишлар давомида фойдаланиб бўлинган автомобил шиналарини 
қайта ишлаш жараёнида ёқилғи олиш учун термик пиролиз усули танлаб 
олинди. Бу усул шиналарни кислородсиз шароитда таркибидаги органик 
бирикмалар ҳисобланган угловодородларга парчалаш билан борадиган 
жараёнидир. Шина пиролизи бугунги кунда уларни йўқ қилишнинг 
иқтисодий ва экологик тоза усули ҳисобланади, чунки бу нафақат қайта 
ишлаш масаласини ҳал қилади, балки чиқиндилардан ёқилғини олиш 
имконини беради.
Ушбу илмий ишни бажарилиши билан, нефт маҳсулотларини ўрнини 
босувчи суюқ ёқилғи углеводородлари, газ ўрнини босувчи С
1
-С
4
гача бўлган 
тўйинган ва тўйинмаган углеводородлар, техник углерод, қора 
металлургияда хом ашё сифатида фойдаланиш учун метал каби маҳсулотлаш 
ишлаб чиқарилади. Бундан ташқари республикада экологик хавфсизликни 
таъминлаш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, экологик ҳолатни яхшилаш, 
чиқиндиларнинг фуқаролар соғлиғига зарарли таъсирининг олдини олиш, 
маиший чиқиндиларни йиғиш, сақлаш, ташиш, утилизация қилиш, қайта 
ишлаш тизимида ижобий ўзгаришларга олиб келади. Чиқинди полигонларида 
токсик чиқидиларнинг тўпланиши олди олинади.