110
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Муқобил энергия
манбаларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони,
регионимиз учун долзарб муаммони хал қилиш учун ўз вақтида қабул
қилинган жуда муҳим дастурий хужжатдир.
Дунёнинг кўплаб олим ва муҳандислари ноанъанавий энергия
манбаларини топиш ва улардан самарали фойдаланиш устида ишламоқдалар.
Улар ичида энг эътиборга молик йўллар бу оқин сувлар ва шамоллардан,
океандаги сувнинг кўтарилиши ва пасайишидан, ундаги тўлқинлардан, ер
бағридаги иссиқликдан, қуёш нурларидан фойдаланишдир.
Регионимиз табиатида мавжуд бўлган энергия манбаларини кўриб
чиқайлик:
океанлар олисда, шамоллар кам, ер иссиқлиги анчайин
чуқурликда.
Аммо,
юқоридагилардан
фарқли
ўлароқ
бизнинг
мамлакатимизда қуёш нурлари, дарё ва каналлар кўп. Қуёш энергиясидан
фойдаланиш бўйича кўплаб тадқиқот ишлари бажарилганлигига қарамай,
ундан электр энергияси ишлаб чиқариш анчайин қимматга тушади.
Демак, ҳозирда биз учун энг қулай энергия олиш имконияти фақат
дарёлар ва каналлар билан боғлиқ экан, деган фикрга келиш мумкин.
Маълумки аҳоли ва ҳалқ хўжалиги тармоқлари учун энг қулай энергия электр
энергиясидир. Шундай экан дарёларимизга кераклича тўғон қуриб, ГЭСлар
барпо этиш ва электр энергияси олиш мумкин. Бироқ бу фикр ҳам бир қатор
эътирозларга сабаб бўлади.
Биринчидан, тўғонлар қуриш жуда қиммат
туради. Иккинчидан, ГЭСларнинг экологияга салбий таъсири ҳам анчайин
салмоқлидир. Дeмакки тўғон қурмасдан, яъни ГЭСнинг 90 фоизини иқтисод
қилиб, мини ва микро ГЭСлар яратиш ва унинг ҳисобига анча арзон элeктр
энeргияси олиш, бизнинг фикримизча, шу куннинг энг долзарб
масалаларидан биридир.
Оқаётган сув энергиясини олишнинг энг содда ва арзон усули механик
қурилмалардан, яьни двигателлардан фойдаланишдир. Оқар сувдан энeргия
олиб-узатадиган, бизнинг шароитларга мос бўлган двигатeлларни оқилона ва
арзон конструкцияларини
яратиб улардан фойдаланилса, мамлакатимиздаги
оқар сувлар, каналлар, дарёлар бўйларида жойлашган аҳоли, ташкилот ва
корхоналар, фeрмeр хўжаликлари анча арзон ва узлуксиз таъминланадиган
элeктр энeргиясига эга бўлишлари шубҳасиз.
Оқаётган сув энергиясидан фойдаланишга мўлжалланган қурилмалар
турлари жуда кўп бўлиб, улар конструктив жиҳатдан турли хил
кўринишларга эга. Энг кўп
ишлатиладиган, энг содда ва энг қадимий
қурилмалардан бири бу – сув ғилдиригидир. Тарихий манбаларда ёзилишича
антик даврда яшаган грек математиги Апаллоний қўл ёзмаларида, эрамиздан
аввал 240 йилларда ҳам сув ғилдирагидан фойдаланилганлиги тўғрисида
маълумотлар бор. Сув ғилдирагининг асосий вазифаси оқаётган ёки
баландликдан тушаётган сувнинг энергиясини механик энергияга
айлантиришдир. У ғилдирак кўринишда бўлиб, оқаётган сув билан
муносабатда бўладиган парраклардан иборат. Ундан сув тегирмонларини
юргизишда,
сувларни
юқорига
кўтаришда,
донларни
янчадиган
обжувозларда юритма сифатида фойдаланилган.
111
Ҳозирда, оқаётган сув энергиясини механик энергияга айлантирадиган
қурилмани сув двигатели деб аталади.
Бироқ XIX аср охирларига келиб, электр токи ишлаб чиқарилиши
бошланиши билан яна сув ғилдираклари асосий қурилма сифатида ўз ўрнига
эга бўлди.
Оқаётган сув энергиясини электр энергиясига айлантириб берувчи
гидроагрегат, дунёда биринчи бўлиб, 1882 йилда АҚШдаги Эпплтон
шахарчасида, Фокс дарёсида ишга туширилди. Сув ғилдираги ёрдамида
харакатлантириладиган динамомашина 12,5
кВт қувват ишлаб чиқаришга
эришди. Ушбу миқдордаги электр қуввати қоғоз
фабрикаси ва яшаш
биноларини
ёритишга
сарфланди.
1892
йил
Россияда
биринчи
гидроэлектростанция Олтой ўлкасининг Зирян конида ишга туширилди.
Ишлаб чиқарилган 150
кВт электр қувватидан, биноларни ёритишда ва
ишлаб чиқаришда фойдаланилди. Демак, буни биринчи саноат
гидроэлектростанцияси деб аташ мумкин.
1903 йил Шимолий Кавказда, тоғ дарёсида 700
кВт қувватга эга бўлган
саноат гидроэлектростанцияси давлат томонидан ишга туширилди. У курорт
шахрини ва ўша ердаги трамвайни ток билан таъминлади.
Ўтган XX асрда бирин-кетин саноат ривожланиши билан ҳамоханг
тарзда, йирик-йирик ГЭСлар (Волхов, Днепр, Волга, Красноярск, Братск,
Саяно-Шушенск) қурилди. Ушбу йирик станциялар атрофида шаҳарлар,
катта-катта саноат мажмуалари барпо этилди. Бироқ, таъкидлаш жоизки
ГЭСлар, айниқса текис ерларга қурилганлари, ўзлари жойлашган ҳудудлар
экологиясига жуда жиддий хавф солишлиги ҳозир хеч кимга сир эмас.
ГЭСлардаги гидроагрегатлар тузилиши ва конструктив жихатдан бир
бирига ўхшаш бўлади. Улар асосан турбина, вал,
генератор, подшипниклар
ва таянчлардан иборат [5].
Тўғонсиз, напорсиз, яъни тўғридан-тўғри табиий оқаётган сув оқими
энергиясидан фойдаланиш учун мўлжалланган гидроагрегатлар турли-туман
тузилишларга ва кўринишларга эга. Асосан сув двигателининг турлича
конструкциялари, гидроагрегатларни бир-биридан ажратиб туради [2].
Уларни бирмунча умумлаштириб, қуйидаги учта гурухга киритиш мумкин:
- гирляндли; яъни оқим устидан пўлат арқон тортилган бўлиб,
ундаги
парраклар сув энергияси ҳисобига тросни айлантиради.
- гусеница типидаги; уларда ишчи қисмлар гусеницага ўхшаб
харакатланади. Гусеницалар вертикал ёки горизонтал, оқим бўйлаб ёки
перпендикуляр жойлаштирилиши мумкин.
- ғилдиракли; уларнинг асосий ишчи қисми сув ғилдирагининг турли
хил конструкциясидан иборат.
Оқаётган сувдан юқоридаги гидроагрегатлар, яъни сув двигателлари
ёрдамида, уларнинг ўлчамларига ва самарадорлигига қараб бир неча
Вт дан
ўнлаб
кВт гача қувват олинади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
