Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

 
 
 
 

---

293 
ҚУВУРЛАРДАГИ СУЮҚЛИКЛАР АРАЛАШМАСИ ГИДРАВЛИК 
ЗАРБАСИ ТАЪСИРИНИНГ МАТЕМАТИК МОДЕЛИ 
Нишонов Ф.Х., Рахимова Г.Э., Шаропов Б.Х., Жўраева З.Д. (НамМҚИ) 
Сув бир текис ҳаракатланувчи, нормал ишлаётган босимли сув қувурида 
(водовод) ички босим, яъни оқим кучи насослар ёки қандайдир бошқа босим 
ускунаси (баландликдаги манба, резервуар, сув босимли минора) ёрдамида 
ҳосил қилинади, бунда пьезометрик сатҳнинг энг катта белгиси 1-расмда 
кўрсатилгани каби, босим ҳосил қилувчи ускунанинг жойлашув нуқтасида 
бўлади. Бу расмда сув босимли минора В га горизонтал жойлашган қувур 
орқали сув узатувчи насос станцияси А ифодаланган; қувурдаги босимлар 
пьезометрик чизиқ а-а билан 
характерланади, сув босимли 
чизиқлар бўйлаб, манометрлар 
1, 2 ва 3 жойлашган. Сув 
босимли 
минорадаги 
затворлар билан, узатувчи 
насосларнинг 
нормал 
ишлашида 
сувнинг 
бакка 
чиқишини тезда тўхтатиш 
керак, акс ҳолда минорадаги 
қувур босими кескин ортиши 
ва бу босимнинг ортиши насос 
станциясига 
қараб, 
қувур 
бўйлаб тез тарқалади, буни манометрлар 3, 2 ва 1 да кузатиш мумкин. Агарда 
барча ускуна-ларнинг нормал ишлашида насослар тўсатдан тўхтаса ёки сув 
узатишни кескин камайтирса, у ҳолда қувурдаги босим ҳам кескин камаяди 
ва бу босимнинг камайиши тезда сув босимли минора йўналиши бўйича 
узатилади ва манометрлар 1, 2 ва 3 ларда белгиланади. Айрим ҳолларда, 
қувурдаги ишчи босимга, унинг ўлчамлари, ундаги сув ҳаракати тезлиги ва 
сувнинг хусусиятлари ва қувур материалига кўра, босимнинг бундай 
пасайиши шунчалик сезиларли бўлади-ки, қувурнинг ички босими атмосфера 
босимига 
тенглашиши 
мумкин [1,3]. 
Гидравлик 
зарба 
умуман 
сув 
узатиш 
тезлигининг 
ўзгаришида 
юзага келади, у ҳолда, 
ушбу тезликнинг ўзгаришига сабаб бўлувчи ҳар қандай ҳолат, гидравлик 
зарба ҳодисасини туғдиради. Амалиётда қувурларда ҳавонинг мавжудлиги 
зарбаларга сабаб бўлиши кузатилган, бу қувурда ҳаво йиғилиши шарти билан 
тушунтирилади, одатда ҳаво қувурнинг юқори нуқталарида йиғилиб (2-расм), 
уларда ҳаво қопларини ҳосил қилади, улар орқали узатилаётган сув фақат 
пульсация йўли билан, яъни ўзгарувчан тезлик билан ўтиши мумкин. Бошқа 
томондан, босим чизиғининг юқори нуқталари а ва б да ҳаво йиғмаларининг 

---

294 
мавжудлигида икки томондан қаттиқ сиқилган сув устуни пайдо бўлади, бу 
устун тебранма харакатга келиб, хавфли юқори босимга сабаб бўлади ва 
агарда а-б сув устунининг шахсий тебранишлари даври насос айланмаси 
муддатига тенг ёки ундан қисқа бўлса, ишда сезиларли йўқотишларга олиб 
келади, чунки бунда резонанс ҳодисаси юзага келади ва натижа босимнинг 
кескин ортишидир.
[2,5,6] 
Юқорида қайд қилинганидек, задвижкани очишда суюқлик харакати 
ностационар бўлади ва узунлик бўйича босим йўқолиши ва инерцион босим 
ҳисобга олинган Бернулли тенгламаси қуйидагича ёзилади:
g
j
t
z
g
d
t
z
g
p
t
z
g
V
p
)
(
2
)
(
2
)
(
2
2
2
2
0
2
1
1











(1) 
бу ерда: 
dt
d
j


инерцион босим. 
(1) тенгликдан оғма қувурдан узатиланаётган сувнинг ўртача тезлиги 
)
(t

учун қуйидаги тенгликни оламиз 
2
0
2
sin



