Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш институти

4. Реакторларга 
қўйиладиган 
талаблар. Реакторлар 
коррозияга, 
шунингдек кислотали 
ва ишқорий мухитга 
чидамли, 
ихчам, 
унумдорлиги 
юқори 
бўлиши керак. Улар 
кам энергия талаб 
қилиши, бошқаришга 
қулай, 
хамда 
энг 
мухим 
жихатлардан
бўлган 
хавфсизлик 
таъминланиши керак.
5. Хулоса.
Кимёвий 
реакторлар 
ишлаб 
чиқаришга жуда зарур хисобланади. Реакторларсиз кимё саноати 
корхоналарини тасаввур қилиб бўлмайди. Шунинг учун кимёвий реакторларни 
янада сифатли, мустахкам ва янги турларини ишлаб чиқариш зарур.
NANOTEXNOLOGIYALAR INNOVATSIYANING MUHIM O’RNI. 
o’qit. F. Irmatov., o’qit.O. Eshtuxtarova.,o’qit.D. Toshpulatova.,
o’qit.A. Abduaminov (Jizzax davlat pedagogika instituti) 
 
Fizikaning zamonaviy yo’nalishlari ham rivojlanib bormoqda. Yuqori bosim 
fizikasi va spektroskopiyasi, reologiyasi, nanotexnologiya, mikromexanika, kosmos 
fizikasi va mexanikasi, robototexnika, magnitokardiogramma, nanobiotexnologiya, 
astrofizika, kosmologiya va boshqalar shular jumlasidandir. 
Ta‘lim jarayonida zamonaviy fizikaning yo’nalishlari, dolzarb muammolari 
haqida ma‘lumot berib borish yoshlarni kelajakda ilmiy yo’nalishlarini tezroq 
tanlashida yordam beradi.
Ilm-fan va innovatsion taraqqiyotning muhim ko’rinishi bo’lgan 
nanotexnologiyalar hayotimizga chuqur kirib kelmoqda. Mutaxassislarning 
ta’kidlashicha, yaqin yillar ichida zamonaviy fanning ko’pgina bo’limlari “nano” 
qo’shimchasi bilan aytiladigan bo’ladi. 
Bugungi kunda hayotimizga tezlik bilan kirib kelayotgan nanotexnologiya 
tushunchasi jamiyatimiz taraqqiyotini yanada jadallashtirish, turmushimiz 
farovonligini oshirish, hayotimizda o’z yechimini kutayotgan ekologik, ijtimoiy va 
boshqa muammolarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
87

---

Ilm-fanning bunday kashfiyotlari noyob xususiyatlarga ega yangi materiallar, 
ekstremal sharoitlarga chidamli nanomateriallar olish va ularni tatbiq etishga xizmat 
qiladi. Shu bois jahonda nanotexnologik tadqiqotlar ko’lamini kengaytirish va bu 
boradagi innovatsion texnologiyalardan hayotda keng foydalanishga e’tibor tobora 
kuchaymoqda. Masalan, kompyuter texnologiyalari sohasida olib borilayotgan 
izlanishlar natijasida kvant informatikasi fani yuzaga keldi. Ushbu soha 
nanoo’lchamli protsessorlarga ega bo’lgan kvant kompyuterlarini yaratish va ular 
uchun dasturlar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Kvant kompyuterlarida bir birlik 
axborotni yozish uchun bitta yoki bir nechta atomdan foydalaniladi. Biz 
foydalanayotgan hozirgi zamon kompyuterlarida bu jarayonni bajarish uchun esa bir 
necha milliard atom sarflanadi. Demak, kvant kompyuterlarida hisoblash jarayonida 
o’z-o’zidan o’ta yuqori tezlik, ixchamlik va samaradorlik oshadi. 
Nanotexnologiyalarning rivojlanishi muqobil energiyadan foydalanish istiqboli 
uchun ham muhim asos bo’ladi. Chunki nanomateriallar asosida yaratilgan elektr 
energiyasi ishlab chiqaruvchi uskunalarning samaradorligi amaldagilaridan bir necha 
barobar o’sadi. 
Nanotexnologiya sohasida mamlakatimiz olimlari va mutaxassislarining olib 
borayotgan ilmiy tadqiqotlari ham yuksak natijalar bermoqda. Jahon ilm-fanining 
bunday ixtirolarining yutuqlarini chuqur o’rganish va uni hayotga tatbiq etishda 
mamlakatimiz ilm-fan markazlarida ham qator loyihalar amalga oshirilmoqda. 
O’zbekiston Fanlar akademiyasining Issiqlik fizikasi bo’limida o’tgan asrning 
90-yillarida nanofizika sohasida dastlabki ilmiy tadqiqotlar boshlangan edi. Bu 
jabhada olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida nanomateriallar yordamida 
nurlanuvchi diodlar yaratildi. Mustaqillik yillarida bu dargohda nanomateriallarning 
xususiyatlarini o’rganuvchi tarkibiy akslantirishlar ilmiy tadqiqot markazi tashkil 
etildi.
Ayni paytda olimlarimiz nanofizikaning qator dolzarb masalalari yuzasidan 
keng ko’lamli ilmiy izlanishlarni hayotga tatbiq etmoqda. Vodorod energetikasining 
oldida turgan dolzarb muammolar, vodorod moddasini suv yoki boshqa suyuqlik 
molekulalari orasida yuzaga keluvchi nanoqopqonlarda saqlash, nanotarmoqlardan 
foydalanishga asoslangan termoelektrik nanomateriallar yaratish, axborot yetkazish 
samaradorligi o’ta yuqori nanoo’lchamli mezoskopik sistemalarga asoslangan 
tarmoqlar yaratishga oid ilmiy loyihalar shular jumlasidandir. 
Mamlakatimizda qattiq jismlar, atom va molekulyar fizika, nochiziqli dinamika 
kabi ilm-fan maktablarining an’analarini rivojlantirish, ilm-fan faoliyatini izchil 
takomillashtirish uchun yaratilgan keng ko’lamli sharoit zamonaviy nanofizika 
sohasida ana shunday muhim natijalarga erishishga xizmat qilmoqda. Bu borada 
yurtimizdagi boshqa ilm-fan maskanlarida ham katta ilmiy salohiyat shakllanib, 
izchil rivojlanayotir. 
Ilmiy tadqiqot muassasalari olimlari bu borada yaratilgan sharoitdan oqilona 
foydalanib, fundamental, amaliy va innovatsion loyihalar natijasini keng namoyish 
etmoqda. Bunday tadbirlar nanotexnologiya sohasidagi kashfiyot va ixtirolarni ishlab 
chiqarishga joriy etishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
Ilgari ishlab chiqarish jarayonida Rossiya va Germaniyadan keltirilgan issiqlik 
uzatkichlardan foydalanar edik. Olimlarimiz yaratgan yangi vosita sovuqda va 
88

---

jazirama issiqda ham o’z xususiyatini o’zgartirmaydi, undan uzoq vaqt foydalanish 
mumkin.
Bunday ishlar kelgusida nanofan va nanotexnologiyalarning fundamental 
asoslarini izchil rivojlantirish, uning natijalarini hayotimizning barcha jabhalariga 
keng tatbiq etish, jamiyat taraqqiyotini yuksaltirishda o’z samaralarini berishi 
shubhasiz. 
Xulosa qilib aytganda zamonaviy nanofizikani o’qitish jarayonida uning 
yechilmagan muammolari va bu muammolar yechimining amaliy ahamiyati haqida 
ma‘lumotlar berib borish, hamda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan 
foydalanish ta‘limning sifat va samaradorligini oshiradi va bilim oluvchilarni tanqidiy 
fikrlash va ijodiy yondoshishga o’rgatadi.