Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш институти

 
Фойдаланилган адабиётлар: 
1.
http://www.uza.uz
2.
Авлиякулов Н.Х. Замонавий ўқитиш технологиялари. Ўқув 
қўлланма. –Т: 2001. – 68 с. 
 
 
 
56

---

ОТМЛАРДА КОМПЬЮТЕР ТАРМОҚ МУҲОФАЗАСИНИ 
ТАЪМИНЛАШ ОРҚАЛИ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ЯХШИЛАШ. 
доц.С. Хашимов, асс. Д. Шокиров, 
 асс.Ф. Ирисқулов (НамМҚИ) 
 
Мамлакатимизда ахборотларни муҳофаза қилиш бўйича қатор норматив 
ҳужжатлар қабул қилиниб, алоҳида эътибор қаратилган. Ушбу ҳужжатлар 
замирида – мамлакат ва дунё миқёсида ахборот-коммуникация технологиялари 
жадал ривожланиб бораётган бир даврда ОТМларда ахборот хавфсизлигини 
таъминлаш масаласига янада кўпроқ эътиборни кучайтириш лозим бўлади. 
Наманган муҳандислик қурилиш институти таркибида компьютер 
тармоғи оддий локал тармоққа нисбатан анча йирик бўлиб, тармоққа уланган 
620 та дан ортиқ замонавий русумдаги компьютерлар 80 дан ортиқ 
концентраторлар ҳамда 10 та Wi-Fi роутер (симсиз интернет билан таьминлаш 
мақсадида) қурилмалари ва 2 та HP ProLiant ML350 G6 русумидаги замонавий 
сервер компьютери ўрнатилган.
Бугунги кунга келиб, ушбу компьютер тармоқда ахборот муҳофазасини 
янада кучайтириш, замонавий ҳимоялаш воситаларини ишлаб чиқиш талаб 
этилади. Бу борада биз томондан тадқиқот ишлари олиб бориш натижасида 
институт компьютер тармоғи хавфсизлиги учун химоялаш воситаларини ишлаб 
чиқишни 3 босқичда амалга оширамиз: тармоқдан фойдаланувчи оддий ишчи 
станциялар(талаба компьютери)нинг хавфсизлигини таьминлаш; тармоқдан 
фойдаланадиган ўқитувчи ёки тармоқ администраторлари компьютер 
хавфсизлигини таьминлаш; институтнинг умумий тармоғида ахборот 
хавфсизлигини таъминлашлардан иборат. 
Маълумки, тармоқда хавфсизликни таьминлаш воситалари асосан 3 
гуруҳга бўлинади: тармоқнингнинг физик муҳофазалаш воситалари; тармоқ 
хавфсизлигини таъминлашнинг аппарат воситалари; тармоқни муҳофаза қилиш 
учун дастурий воситалар. 
Физик техник воситалар – бу автоном ҳолда ишлайдиган қурилма ва 
тизимлардир. Масалан, оддий эшик қулфлари, деразада ўрнатилган темир 
панжаралар, қўриқлаш электр ускуналари физикавий техник воситаларга 
киради. 
Аппарат-техник воситалари деб телекоммуникация қурилмаларига 
киритилган ёки у билан интерфейс орқали уланган қурилмаларга айтилади.
Дастурий воситалар – бу ахборотларни ҳимоялаш функцияларини 
бажариш учун мўлжалланган махсус дастурий таъминотдир. 
Компьютер тизимлари ва тармоқларининг хавфсизлигини таьминловчи 
дастурий воситаларга қуйидагилар киради: 

тизим фойдаланувчиларни идентификация ва аутентификацияловчи 
дастурлар; 

фойдаланувчиларга тизим ресурсларига киришни чекловчи дастурлар; 

маьлумотларни шифрлаш дастурлари; 

рухсатсиз кириш фойдаланиш, нусхалаш ва ўзгартиришдан ахборот 
ресурсларини химоялаш дастурлари. 
57

---

Биз 
тармоқдан 
фойдаланувчи 
оддий 
ишчи 
станциялар(талаба 
комипютери)нинг хавфсизлигини таьминлаш мақсадида қуйидаги химоя 
воситаларидан фойдаланамиз: 

фойдаланувчининг тизим ва унинг ресурсларидан фойдаланиш 
ҳуқуқларини чеклаш; 

тизимдан фойдаланиш учун фойдаланувчини идентификациялаш 
усулларидан фойдаланилади. 
Юқорида келтирилган чекловлар қўйилган тизим ва тармоқда оддий 
фойдаланувчи сифатида ишлаётган талабалар ўзбошимчалик билан тизим 
созламаларини ўзгартира олмаслигини таъминлайди. 
Одатда компьютер тармоқларида пароллар ҳақиқийликини тасдиқлаш ва 
назорат этиш усулидан фойдаланилади. Бироқ, бундан ташқари, бошқа усуллар 
ҳам мавжуд: фойдаланувчи томонидан фойдаланишда олдиндан белгиланган 
маълумот: парол, шахсий идентификация рақами, махсус кодланган ибораларни 
қўллаш тўғрисидаги битим; фойдаланувчиларнинг қўлида бўлган асбоб-
ускуналар: 
калитлар, 
магнит 
карталар, 
чиплар 
ва 
бошқалар; 
фойдаланувчиларнинг ўзига хос шахсий хусусиятлари: бармоқ излари, кўз 
гавхари тасвири, овознинг тембри ва бошқа мураккаб тиббий ва биокимёвий 
хусусиятлари; ҳақиқий вақтда фойдаланувчи хатти-ҳаракатларининг одатий 
усуллари ва хусусиятлари: динамиканинг хусусиятлари, клавиатурада ишлаш 
услуби, ўқиш тезлиги, манипуляторлардан фойдаланиш; фойдаланувчиларнинг 
билим, маданият, таълим, тарбияси, одатлари ва ҳоказоларни талаб даражада 
бўлишлиги ҳимоялашда асосий омиллардан ҳисобланади. 
Тармоқдан 
фойдаланадиган 
ўқитувчи 
ёки 
талаба 
компьютер 
хавфсизлигини таьминлашда албатта махсус дастурий воситалардан 
фойдаланишлиги маълумотлар муҳофазасини янада оширади. 
Институт миқёсидаги компьютер тармоқ муҳофазасини янада 
такомиллаштириш учун қуйидагиларни амалга ошириш тавсия этилади:
- институт доирасида ахборот хавфсизлиги мақсадлари ва вазифаларини 
аниқлаштириш; 
- ахборот муҳофазаси объектларининг аниқ рўйхати; 
- хатарлар ва ахборот хавфсизлиги таҳдидларининг модели; 
- ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар; 
- кафедра ва бўлимларда ходимларнинг масъулиятини аниқлаш ва 
хавфсизлик масъулиятни тақсимлаш.