Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ

ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ
ИҚТИСОДИЁТ ФАКУЛЬТЕТИ СИРТҚИ ТАЪЛИМ



“ИҚТИСОДИЁТ (ТАРМОҚЛАР ВА СОҲАЛАР БЎЙИЧА)”

таълим йўналиши 1-курс (ўзбек) талабаси

Зукуров Умарбекнинг
Иқтисодий таълимот тарихи фанидан

НАЗОРАТ ИШИ (ОН,ЯН)

Рўйхатга олинди №__________

Манзил: Тошкет вилояти Паркент тумани Самаробод 2-уй

Телефон: [phone]

Электрон манзил: [e-mail]

Тошкент-2019

Abu Nasr Ibn Muhammad Forobiy.
O’rta Osiyo X-XIV asrlarda Sharqda ilg’or ijtimoiy tafakkurlar rivojlangan bir markazga aylandi. Bu davrda dung’ga mashhur bo’lgan Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Hojib va boshqa ko’plab olim va shoirlar etishib chiqdi. Ularning asarlarida iqtisodiy fikrlar ham o’z aksini topgan. Biz ularni quyida ko’rib chiqamiz.

O’rta asr davrida ilg’or iqtisodiy fikrlarni ilgari surgan buyuk mutafakkirlardan biri, Farobiy uning tahallusi bo’lib to’liq nomi Abu Nasr Muhammad Ibn Muhammad Ibn Uzlug’ Tarxon - jaxon madaniyatiga katta hissa qo’shgan osiyolik faylasuf qomusiy olim. o’rta asrning birqancha ilmiy yutuqlari umuman yaqin O’rta Sharq mamlakatlarida taraqqiyparvar ijtimoiy-falsafiy tafakkur

rivoji uning nomi bilan bog’liq. Farobiy o’z zamonasi ilmlarining barcha sohasini mukammal bilganligi va bu ilmlar rivojiga katta hissa qo’shganligi, yunon falsafasini sharhlab, dunyoga keng tanitganligi tufayli Sharq mamlakatlarida uning nomini ulug’lanib, “Al-Muallim as-sokiy” – “Ikkinchi muallim” (Aristoteldan keyin), “Sharq Arestusi” deb yuritilgan.

Farobiy turkiy kabilardan bo’lgan harbiy xizmatchi oilasida, Sirdaryo qirg’og’idagi Foro – O’trar degan joyda tug’ilgan.

Aristotelning izdoshi, uning asarlarini tahlil qilgan «ikkinchi muallim» Abu Nosir Forobiy (873-950) hisoblanadi. U ko’p qirrali olim bo’lib, o’z bilimini oshirish yo’lida tinmay mehnat qilgan, qaysi yurtda mashhur olim borligini eshitishi bilan suhbatlashib, undan saboq olish uchun yo’lga chiqqan. U 70 dan ko’p tilni bilgan.

Forobiy bir asarni bir marta o’qib tushunolmasa, uni qayta-qayta o’qirdi. Aristotelning «Jon haqida» asarining Forobiy o’qigan nushasi topilgan bo’lib, kitob chetiga uning tomonidan «Men bu kitobni yuz marta o’qidim», boshqa bir kitobda esa «Bu kitobni qirq marta o’qidim, lekin yana o’qishim kerak», deb g’zilgan. Forobiy Aristotel asarlarini o’qib o’rganish bilan birga, ularga sharhlar ham g’zgan. Buyuk alloma Ibn Sino Aristotelning «Metafizika» asarini Forobiy g’zgan sharhlar g’rdami bilangina to’liq tushundim deb g’zgan.

Forobiy ilm izlab jahon kezgan. Shunday paytlarda uning hag’tida quyidagi qiziq bir voqea sodir bilgan. O’rta asrda Sharqning mashhur shaharlaridan biri – Damashq hokimi haftada bir kun olimlarni yig’ib suhbat o’tkazar ekan. Shunda u saroy darvozasini ochib qo’yar, istagan kishi u erga kirib, yig’ilganlar suhbatidan bahramand bo’larkan. Shunday kunlarning birida u erga borib qolgan Forobiy olimlar bilan suhbat qurib o’tirgan hokimning saroyiga kirib qoladi. Hokim uni ham o’tirishga taklif etadi. Shunda Forobiy: «qaerga o’tiray, o’zimga loyiq joygami g’ki bo’sh joygami», deb so’raydi. «O’zingga loyiq joyga o’tiraqol», deydi hokim. Shunda Forobiy to’ppa-to’g’ri hokimning g’niga borib o’tiradi. U bundan jahli chiqib boshqalarga sirli bo’lgan tilda soqchiga: «Bu turk odobsizlik qildi, uni ahloqsizligi uchun ketag’tganda jazolanglar», deydi. Shunda Forobiy «Men hech qanday gunoh qilganim yo’q-ku, nima uchun meni jazolashga buyurasiz», deb so’raydi. Bu savolni eshitib xayron bo’lgan hokim: «Bu tilni hech kim bilmaydi-ku, sen qaerdan va kimdan o’rgangansang’», -deydi. «Men ko’p tillarni o’rganganman», javob beradi Forobiy. Shu vaqt o’tirgan olimlarning biri bir masalani o’rtaga tashlaydi. Yig’ilganlar o’rtasida qizg’in munozara boshlanib ketadi. Hech kim bu masalaga to’g’ri javob bera olmaydi. Shunda Forobiy uni har tomonlama tushuntirib beradi. Shunda hokim Forobiydan: «Sen «ikkinchi muallim» emasmisang’», deb so’raydi. Forobiy tasdiqlovchi ishora qiladi.

«Ikkinchi muallim» bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan moddiy ehtig’jlar to’g’risida ta’limot yaratdi. Uning fikricha, odamlarning ehtig’ji jamiyat shakllanishining asosiy sababidir. «Tabiatan har bir odam shunday yaralganki, u yashashi va kamol topishi uchun ko’p narsalarga ehtig’j sezadi. Ularni u bir o’zi topa olmaydi va ularga erishish uchun kishilar jamoasiga muxtoj bo’ladiki, uning har biri u ehtig’j sezag’tgan narsalardan biron-birini beradi. Bunda har bir odam boshqalarga nisbatan xuddi shunday holatda bo’ladi». Jamiyat shakllanishi uchun moddiy

ehtig’jlar bunday tushuncha o’sha davrdagi ilg’or fikrlardan hisoblanadi. Shu bilan birga moddiy boylik yaratishdagi mehnat va mehnat qurollarining rolini, har xil xunar turlarini o’qtirib o’tagach, u qullikka keskin qarshi chiqdi.

Forobiy, Platonga o’xshab ideal tuzum to’g’risida tafakkur yuritdi. U kelajak haqida o’ylab, baxtga erishishning zarur va birlamchi shartini tashkil etuvchi o’zaro g’rdam va do’stlik tufayli bo’ladigan shaharni ideal shahar deb hisoblagan; er yuzida barcha xalqlarning o’zaro g’rdami asosida bir butun yagona jamiyat qurish mumkinligi to’g’risida, mahsulotlarni adolatli taqsimlash haqida fikrlar bildirgan. Ammo Forobiy mazkur o’zaro g’rdamning iqtisodiy asosi – mehnat mahsulotlarini ayirboshlashning zarurligini ko’rsatib bera olmadi. Shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, Forobiy iqtisodiy savollarni ikkinchi o’ringa surib qo’ydi. Bu ayniqsa uning davlat to’g’risidagi talqinida ko’rinadi, unda adolat o’rnatish, ommani ma’rifatli qilish uning asosiy funktsiyalaridan deb e’tirof etiladi.