Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Ўтга чидамли тош ашёларнинг минералогик таркиби катта аҳамиятга эга. Улар таркибидаги гипс 200°С ҳароратда, оҳактош 900°С да бузилади. Гранит ва порфирлар юқори ҳароратда иншоотларга ўт кетганда, кенгайиши ҳисобига ёрилади.
Қаттиқлик. Табиий тош ашёларнинг қаттиқлигини аниқлашда Мооснинг қаттиқлик шкаласидан фойдаланилади (2-расм). Махсус танлаб олинган 10 хил минерал қаттиқлик шкаласида шундай жойлаштирилганки, навбатдаги минерал билан ўзидан олдинги минерални чизганда унда из қолдиради, лекин ўзини шу минерал билан чизганда из қолдирмайди.
Табиий тош ашёларининг турлари
Харсангтош портлатиш усули билан ёки зарба берувчи машиналар ёрдамида қазиб олинади. Унинг бўлаклари пойдеворлар қуришда, девор тэришда, водопровод қудуқлари қуришда ишлатилади. Харсангтош нотўғри шаклга эга бўлиб, ҳар хил катталикда бўлади (300–500 мм). Сиқилишдаги мустаҳкамлиги 10 МПа. дан, юмшаш коэффициенти эса 0,75 дан кам бўлмаслиги керак. Йўлка ва поллар учун ишлатиладиган харсангтош тахталарнинг маркаси 800 дан кам бўлмаслиги лозим.



2-расм. Минералларнинг каттиқлик шкаласи

Қоплама тоштахталарга цокол блоклари, зинапоя, пилястр ва устун қисмлари, дераза токчаси, қирғокларни пухталовчи тоштахта ва бошқалар киради. Қоплама буюмлар тайёрлашда маркаси 1000 дан кам, сув шимувчанлиги 0,5 %дан кўп бўлмаган тоғ жинслари ишлатилади. Тоштахталарнинг қалинлиги — арралангани 25-60 мм, йўнилгани эса 100-150 мм. дан кўп бўлмаслиги керак. Қоплама буюмлар сифатида зичлиги 1300 кг/м³, маркаси 200, совуққа чидамлилиги 25 цикл, юмшаш коэффициенти эса 0,7 дан кам бўлмаган оҳактошлар ишлати­лади. Бундай буюмларнинг сув шимиши 12 %дан кўп бўлмас­лиги лозим.
Деворбоп тошлар қуйидаги ўлчамларда тайёрланади (мм): 490x240x100, 510x250x215, 390x190x88, 380x380x215, 390x190x288, 380x185x215.
Томларни ёпишда табиий жинс-лардан, асосан, лойли сланецлар ишлатилади. Лойли сланецни юпқа пластинкаларга бўлиб томбоп тахтачалар ишланади. Унинг катталиги 250х 150 дан 600x350 мм. гача, қалинлиги 5-8 мм. Эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси 16 МПа, совуққа чидамлилиги эса 25 циклдан кам эмас. Лойли сланец тахтачалар томларни ёпишда, ёғоч ёки қамиш плитали деворларни қоплашда ишлатилади.

Назорат саволлари

1. 
   Метаморфик (шакли узгарган) тог жинслари (минерал пайдо булиши асосий турлари, ишлатилиши сохалари)
   
2. 
   Табиий тош материаллари (казиш, кайта ишлаш, ишлатилиши, емирилиши ва ундан асраш)