Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

12. Бетон қоришмасини хоссаларини аниқлаш

лаборатория ишларини бажаришга доир
Услубий кўрсатма

1-тажриба

БЕТОН ҚОРИШМАСИНИНГ ҚУЛАЙ ЖОЙЛАШУВЧАНЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Бетон қоришмасининг қулай жойлашувчанлиги бетон қориш­масининг қуюқлигига боғлиқ ҳолда аниқланади:

а) суюқ бетон қоришмалари учун ҳаракатчанлиги (подвижность);
б) қуюқ бетон қоришмалари учун эса қаттиқлиги (жесткость).
ГОСТ 7473-94 бўйича бетон қоришмаси қулай жойлашувчанлиги бўйича қуйидаги маркаларга бўлинади.
Таблица 1

Қулай жойлашувчанлиги бўйича маркаси	Қулай жойлашувчанлик кўрсаткичлар:
	Қаттиқлиги, с	Ҳаракатчанлиги, см
		Конус чўкиши	Конус ёйилиши
Жуда қаттиқ қоришмалар
СЖ3	> 100	—	
СЖ2	51100		
СЖ1	 50		
Қаттиқ қоришмалар
Ж4	3160		
Ж3	2130		
Ж2	1120	—	
Ж1	510		
Ҳаракатчан қоришмалар
П1	 4	1—4	—
П2	—	59	—
П3	—	1015	—
П4	—	1620	2630
П5	—	≥21	≥31

Бетон қоришмасининг ҳаракатчанлиги стандарт кесик конус ёрдамида аниқланади (1-расм).

Ҳисобланган таркиб бўйича тайёрланган бетон қоришмаси стандарт конусга бир хил баландликда 3 бўлимдан иборат қилиб солинади. Ҳар бир бўлим узунлиги 60 см, диаметри 16 мм бўлган пўлат стержен билан 25 марта уриб зичлаштирилади. Зичлаш пайтида конусни пастги темир тагликга каттиқ босиб туриш керак. Конус устида ортиб қолган қоришма кесиб ташланади ва юзаси силлиқланади.

1-расм. Бетон қоришмасининг ҳар акатчанлиги аниқлаш: а) конуснинг умумий кўриниши; б) қаттиқ; в) кам ҳаракатчан; г) ҳаракатчан; д) кўп ҳаракатчан ва оқувчан қоришма	2-расм. Бетон қоришмасининг ҳаракатчанлиги стандарт кесик конус ёрдамида аниқлаш: 1-таянч; 2-даста; 3-кесик конус; 4,5-чизғичлар. (қавс ичида йирик тўлдиргич ўлчами 40 мм дан катта бўлган бетон учун)

Конус бандидан ушлаб аста-секин (3-7 секунд давомида) қатиян тик ҳолатда кўтарилади ва бетон қоришма ёнига қўйилади.

Бетон қоришмасининг ҳаракатчанлигини аниқлаш учун кесик конус устига чизғич горизонтал қўйилади ва иккинчи чизғич билан бетон чўкиши ўлчаб олинади (2-расм).
Агар конус чўкиши 0 га тенг бўлса, яъни бетон чўкмаса бетон қуюқ деб ҳисобланади ва бундай бетон учун қаттиқлик (жесткость) кўрсаткичи аниқланади.

Бетон қоришмаси ҳаракатчанлиги С:Ц нисбатига боғлиқлигини аниқлаш учун турли хил С:Ц нисбатли бетон қоришмаси тайёрланади ва уларнинг ҳаракатчанлиги аниқланади. Натижалар қуйидаги жадвалга ёзилади.

Таж­риба №	Бетон таркиби				С:Ц нисбати	Қоришма ҳаракат­чанлиги
	С	Ц	Ш	Қ
1 2

Жадвалдан фойдаланиб, бетон қоришмаси ҳаракатчан­лигининг С:Ц нисбатига боғлиқлик графиги чизилади.

3-тажриба

БЕТОН ҚОРИШМАСИНИНГ ҚАТТИҚЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Бетон қоришмасининг қаттиқлиги ГОСТ 10181-2000 кўрсатилган усуллардан бири орқали аниқланади.

1-стандарт усули. Қоришма қаттиқлигини аниқлаш ускунаси терилади ва титраткич столига маҳкамланади. Конусни қоришма билан тўлдириш, зичлаш ва конусни кўтариб олиш худди қоришма ҳаракатчанлигин аниқлагандаги каби бажарилади. Штативдаги диск айлантириб конус шаклида қолипланган бетон қоришмаси устки сиртига текгунча секинлик билан тушириб қуйилади (3-расм).
Сўнгра титраткич ва секундамер бир вақтда юргизилади ва бетон қоришмасининг зичланиши кузатиб турилади. Дискдаги ихтиёрий икки тешигидан қоришма хамири чиққунча қоришма титратилади ва шу зоҳоти секундамер ва титраткич тўхтатилади. Секундамер кўрсатган вақт бетон қоришма­сининг қаттиқлиги ҳисобланади.
2-оддий (Б.Г.Скрамтаев) усули. Қоришма қаттиқлиги 200х200х200 мм ли қолипларада аниқланади. Қолип титраткич столига маҳкамланади ва унга стандарт конус ўрнатилади.



3-расм. Қоришма қаттиқлигини аниқлаш стандарт ускунаси. 1-қолип;
2-конусни маҳкамлаш таянчи; 3-конус; 4-воронка; 5-штанга; 6-йўналтирувчи втулка; 7-дискни маҳкамлаш втулкаси; 8-диск; 9-штатив; 10-штатив қисқичи.




4-расм. Қоришма қаттиқлигини аниқлашнинг оддий усули. а) ускунанинг умумий кўриниши; б) – титратгунга қадар қоришма; в) титратгандан кейинги қоришма; 1-конус; 2-қолип; 3-бетон қоришмаси; 4-титратгич.

Стандарт қонуснинг остки туткичлари олинган ва пастки диаметри куб ичига сиғадиган қилиб кичрайтирилган бўлиши керак. Конусни қоришма билан тўлдириш, зичлаш юқорида келтирилган усулдаги каби бажарилади. Конус астагина эҳтиёткорлик билан кўтариб олинади ва бир вақтда титраткич билан секундамер юргизилади. Бетон куб ичида ёйилиб куб бурчакларини тўлдириб горизонтал ҳолатга келгунча титратиш давом эттирилади. Бетон куб ичида ёйилиб горизонтал ҳолатга келгунча кетган вақтни 0,7 коэффичиентга кўпайтириб бетон қоришмасининг қаттиқлиги аниқланади.

3-тажриба
БЕТОН ҚОРИШМАСИНИНГ ЎРТАЧА ЗИЧЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Ўртача зичлик - зичланган бетон қоришмаси оғирлигини унинг ҳажмига нисбати билан аниқланади.

Бетон учун ишлатилган тўлдирувчи доналарининг йириклигига боғлиқ ҳолда идиш қуйидаги жадвал бўйича танланади.

Тўлдирувчи донасинининг энг йириги, мм	Идиш сиғими, см^3	Идиш ички ўлчами, мм
		диаметр	высота
 20	1000	108	108
40	5000	185	185
> 70	10000	234	234

Тажриба бажариш олдидан бўш идиш оғирлиги 1 г аниқлик билан ўлчаб олинади. Бетон қоришма идишга солинади ва унинг ҳаракатчанлигига боғлиқ ҳолда юқоридаги келтирилган усуллар билан зичланади (ҳаракатчан бетонлар таяқча ёрдамида, қаттиқ қоришмалар титраткич ёрдамида). Зичлаб бўлингач идишдаги ортиқча қоришма темир линейка билан кесиб олинади ва қоришма юзаси идиш юзаси билан бир қилиб текисланади. Сўнгра идиш қоришма билан биргаликдаги оғирлиги тарозида тортилади.

Бетон қоришмасининг ўртача зичлигини қуйидаги формула билан аниқланади
, кг/м³
m – идишнинг бетон билан биргаликдаги оғирлиги, г;
m₁ – бўш идишнинг оғирлиги, г;
V – идишнинг сиғими (ҳажми), см³.
Тажриба уч марта такрорланади ва олинган натижа жадвалга ёзилади.

№	Масса, г			Идиш ҳажми, см^3	ўртача зичлик, кг/м^3
	идиш бетон билан биргаликда	бўш идиш	бетон оғирлиги
1 2 3

4-тажриба

БЕТОН МАРКАСИНИ (СИНФИНИ) АНИҚЛАШ

Бетоннинг маркасини аниқлаш учун тайёрланган бетон қориш­масидан ўлчамлари 10х10х10 см ёки 15х15х15 см бўлган қолипларга солиб зичлаштирилади. Бетон қоришмасидан тайёрланган бу намуналар қолип билан биргаликда устига нам латта ёпилган ҳолда 1 сутка сақланади, кейин қолип ечилиб 27 сутка нам шароитда (гидравлик ванналарда) сақланади. Бетон намунанинг сиқилишга мустаҳкамлиги 28 суткада текширилади.

,
бу ерда Р – бетон намунани бузувчи куч, (кг ёки МПа);
F – куч таъсир этаётган юза, см².
 – намуна ўлчамини ҳисобга олувчи коэффициент.
 = 1; 0,95 ва 1,05 мос равишда қирралари 15; 10 ва 20 см бўлган куб учун
Бетоннинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги учта намунани синашдан олинган натижанинг ўртача арифметик қиймати олинади.
Бетоннинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги бетон маркасини билдиради.
1984 йилдан бетоннинг мустаҳкамлик бўйича сифатини ифодаловчи характеристика сифатида бетон синфи деган тушинча қўлланил­моқда. Бетоннинг синфи деб, қирраларининг ўлчамлари 150 мм бўлган бетон кубнинг 95% таъминланиш билан 28-чи суткада аниқланган сиқилишдаги чегаравий қарши­лигига айтилади.
Бетоннинг маркаси билан синфи орасидаги боғланиш қуйидаги формула орқали ифодаланади:
B = 0,1∙M (1-1,64С_R )
бу ерда В - бетоннинг синфи (МПа); М - бетоннинг маркаси (сиқи­лишдаги мустаҳкамлик) (кгс/см²); С_R - бетон мустаҳ­кам­ли-гининг ўзгарувчанлик коэффициенти.
С_v = 0,135 қабул қилинган. У ҳолда В = 0,07786∙М
Сиқилишдаги мустаҳкамлигига кўра оғир бетонлар 100; 150; 200; 250; 300; 400; 500; 600 каби маркаларга бўлинади.

13. Қурилиш қоришмаларининг таркибини ҳисоблаш ва
хоссаларини аниқлаш.

лаборатория ишларини бажаришга доир