Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Асфальт-бетоннинг тузилиши
Асфальт-бетон йўлнинг сифатли бўлишини таъминлашда илк бор унинг мустаҳкамлиги ва чидамлилигига эътибор бериш керак. Бунинг учун асфальт-бетоннинг ички тузилиши зич ва тўлдиргичларнинг ўзаро ёпишиш кучи катта бўлиши лозим. Тузилиш реологиясига доир хоссалари ўзгарувчан бўлади, бинобарин асфальт-бетоннинг тузилишини шакллантирувчи асосий модда – битумни уч гурухга бўлишмумкин.
Биринчи гуруҳцаги битум таркибида 25 %дан кўп асфальтен моддалари бўлади ҳамда углеводороддаги смола битумнинг тўла коагуляция бўлишини таъминлайди. Иккинчи гуруҳга тааллукли битум таркибида асфальтен моддаси 18 %дан кам бўлганлиги туфайли у суюқроқ, молекулалар атрофини ўраб олган смола микдори кўп бўлади. Учинчи гуруҳ битумида асфальтенлар 20–23 %дан ортмайди. Коагуляция тузилишидаги асфальтенлар қайишқоқ углеводороддаги смола билан қуюқроқ битумни ҳосил қилади.
Асфальт-бетон турлари. Ишлатиладиган боғловчи моддалар минерал тўлдиргичлар (чақиқ тош мустаҳкамлиги, минерал кукуннинг сифати) ва асфальт-бетоннинг хоссаларига кўра қуйидаги турларга бўлинади.
Йўл ва аэродром қурилишларида энг кўп ишлатиладигани иссиқ асфальт-бетондир. Чунки йўлга ётқизилган иссиқ асфальт-бетон қатлами қисқа муддатда қотиб атроф-муҳит ҳарорати билан тенглашади ва машиналарнинг юришига имкон тугилади. Иссиқ асфальт-бетон билан йўл қатламининг энг қуйи, ўрта ва устки қисмини қуриш иқтисодий жиҳатдан самаралидир.
Нимқуюқ ва суюқ битумлар асосида ишлаб чиқариладиган асфальт-бетонни йилнинг совуқ кунларида (–10°С гача) ҳам ишлатса бўлади. Қуюқ битумли иссиқ асфальт-бетон қоришмасини совуқ ҳавода йўлга ётқизиш анчагина қийинчиликлар туғдиради. Унинг
Совуқ асфальт-бетоннинг хоссалари
Суюқ битум асосида тайёрланган асфальт-бетонга таъсир этувчи зарарли муҳит унинг хоссаларини кескин ўзгартиради. Давлат стандартларига кўра совуқ асфальт-бетон Б_с, В_с, Г_с ва Д_с турларда ишлаб чиқарилади. Ўртача қуюкланувчи (ЎҚ) суюқ битум асосида тайёрланган Б_с турига тегишли асфальт-бетон қоришмаси йўл юзасига ётқизилиб зичланганда унинг тузилиши секин қуюқпанувчи (СҚ) суюқ битум билан ишланган В_с туридагига қараганда тез шаклланади. Совуқ асфальт-бетондаги минерал қисмининг ғоваклиги, агар Б_с тури бўлса ҳажмига кўра 18 %дан, В_с тури бўлса – 20 %дан, Г_с ва Д_с бўлса – 21 %дан кўп бўлмаслиги керак. Совуқ асфальт-бетоннинг қолдиқ роваклиги 6–10 %, сув шимувчанлиги 5–9 %дан кўп бўлмаслиги лозим. Совуқ асфальт-бетонга 10 марта зарб билан урилса, у бузилиб кетади. Совуқ асфальт-бетон таркибидаги минерал кукуни (0,071 мм. дан кичиги) миқдори 20 %гача бўлиши, чақиқ тош эса 50 %дан ортмаслиги керак. Энг йирик донанинг ўлчами 10 ва 15 мм бўлиши лозим. Ахсарият, совуқ асфальт-бетонга қиррали ғадир-будир юзали тош ишлатилади. Натижада, совуқ асфальт-бетоннинг иккинчи қатламида тўлдиргич доналари ўзаро понасимон ҳолатда жойлашади ва унинг зичлиги ортади. Ишлатиладиган тўлдиргичларнинг сиқилишга мустаҳкамлилиги 80 МПа дан, совуқ асфальт-бетон учун ишлатиладигани эса 60 МПа дан кам бўлмаслиги керак.