Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

23-расм. Суммация ҳодисаси 
А - Қўзғатувчиларни бир вақтда таъсири натижасида ҳосил бўлган 
фазоли суммация: а - қўзғалишни битта аксон орқали узатилиши, б - 
қўзғалишни учта аксон орқали узатилиши ва ҳаракат потенциалининг ҳосил 
бўлиши; Б - қўзғалишни кетма-кет берилиши натижасида ҳосил бўлган 
вақтли суммация: а - битта қўзғалиш, б - иккита қўзғалиш, в - учта қўзғалиш 
ва ҳаракат потенциалининг ҳосил бўлиши. 
2. Қўзғалишнинг иррадиацияси ва генерализациясини кузатишда 
бақанинг бир оѐғи пинцет билан бир меѐрда (ритм билан) қисилади. Бақа 
бунга бир оѐғини қимирлатиш билан жавоб беради, чунки таъсирнинг кучи 
поғона кучига тенг бўлади. Агар бақа оѐғи қаттиқроқ қисилса, у икки оѐғини
ҳаракатлантиради. Бу ҳолда қўзғалиш МАТ орқали бақанинг иккинчи оѐғига
тарқалади. Қўзғалишнинг бундай тарқалиши 
иррадиация 
дейилади (23А-
расм). 
23-расм. МАТ да қўзғалишнинг иррадиацияси ва генерализацияси. 
А - қўзғалишнинг қарама-қарши томонга иррадиацияси, 
Б - қўзғалишнинг орқа мия бўғимлари бўйлаб генерелизацияси 
Таъсирнинг кучи яна оширилса бақанинг бутун гавдаси ҳаракатга 
келади. Буни генерализация дейилади. 
Генерализация
— қўзғалишнинг бутун 
асаб тизими бўйлаб тарқалишидир (23Б-расм). 
3. 
Рефлектор фаолиятнинг тормозланиши
. Агар механик таъсирнинг 
кучи янада кўпайтирилса, қўзғалишнинг генерализацияси ўрнига рефлектор 
фаолият тўхтаб, тормозланиш жараѐни кузатилади. Тормозланиш 
ҳодисасини қуйидаги тажрибадан кўриш мумкин. Бақанинг орқа оѐғидан 
бири пинцет билан қаттиқ ушланади, айни вақтда иккинчи оѐғи кислотага 
туширилади. Агар иккала таъсир бир вақтда берилса, бақа ҳеч қандай жавоб 
бермайди, чунки жуда кучли таъсирга қарши асаб марказларида қўзғалиш 
ўрнига тормозланиш жараѐни рўй беради. 
4. Индукция қонунлари. Бу қонун билан танишганда МАТда бўладиган 
қўзғалиш ва тормозланиш жараѐнлари бир-бири билан боғлиқлиги 

---

39 
кузатилади. Масалан: бир гуруҳ асаб ҳужайралари қўзғалса, улар ѐнидаги 
бошқа гуруҳ ҳужайралар иши тормозланади. Буни бир вақтда бўлувчи 
манфий индукция дейилади (24-расм).