Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

 
68-расм. Қон айланиши схемаси 
Катта ва кичик қон айланиш доираси, шунингдек коронар қон айланиш 
доираси артериялар, веналар ва капиллярлардан ташкил топган. 
Артериялар-юракдан тўқималарга қон оқиб борадиган томирлардир. 
Шоотомирдан бошлаб ҳар бир артерия диаметри ўзидан кичикроқ артериал 
стволлар ҳосил қилади, булар ўз навбатида артериолалар деб аталадиган 
бирмунча майда артерияларга тармоқланади. Артерияларнинг девори уч 
қаватдан тузилган: 1) ташқи қавати бириктирувчи толалардан иборат; 2) ўрта 
қавати мушак тўқимаси ва эластик толалардан иборат (шу туфайли 
артериялар катта қон босимига бардош беради); 3) ички қавати ҳеч қандай 
тўсиқларсиз қонни бемалол оқишини таминлайдиган ясси хужайралардан 
ташкил топган. 
Веналар-тўқималардаги қонни капилляр тўрдан ўтиб юракка олиб 
келадиган томирлардир. Катта қон айланиш доираси капиллярларидан қон 
жуда майда веналарга-венулаларга тушади, венулалар майда веналар ҳосил 
қилади, сўнгра катта диаметрдаги веналар вужудга келади. Шундан сўнг 
ҳамма веноз қон юқори ва пастки кавак веналар орқали ўнг бўлмага 
қуйилади. Веналардаги босим пастлигидан веналар девори артериялар 

---

97 
деворидан юпқа. Веналар ичида қоннинг тескари оқишига тўсқинлик 
қиладиган клапанлари бўлади. Веналарда қоннинг ҳаракат қилиши кўкрак 
қафасининг сўриб оладиган таъсири остида ва скелет мушакларининг 
қисқариши туфайли рўй беради. Веналар бўйлаб қон ҳаракатининг бош 
сабабларидан бири юрак чап қоринчасидаги қолдиқ қисқаришининг кучи 
ҳисобланади. 
Артерия қон томирлари учта пўстлоқдан иборат бўлиб: ташқи-
бириктирувчи тўқималардан, ўрта силлиқ мушак тўқималардан ва ички бир 
қатламли ясси эпителиялардан иборат. Улар эластик ва мушак типидаги
артериалларга фарқланади. Биринчи типга кирувчи аорта ва ўпка 
артерияларининг ўртанги қатлами эластик типдаги толалардан ташкил 
топган. Мушак типидаги артерияларга қолган барча артерия томирлари 
киради. Веналар тузилиши бўйича артерия томирларига жуда ўхшаш, фақат 
уларнинг ўртанги қавати сезиларли даражада юпқа бўлиб, уларда қоннинг 
орқага қараб оқишига қаршилик кўрсатувчи клапанлар жойлашган. Веналар 
артерияларга нисбатан бироз кенг. Капиллярларнинг деворлари бир қават 
эпителиал ҳужайралардан ташкил топган бўлиб, улар орасида юлдузсимон 
қисқарувчи Руже ҳужайралари жойлашган. 
Одамлар ва сут эмизувчи ҳайвонларнинг капиллярлар деворлари катта 
миқдордаги сув билан унда эриган тўйимли моддалар ва моддалар 
алмашинувининг охирги маҳсулотлари учун ўтказувчан ва улар орқали 
алвеоляр эпителия ҳужайралари ва капиллярларнинг эпителиал ҳужайралари 
орасида да капиллярлар жойлашган тўқима билан капиллярларни эпителиал 
ҳужайралари орасида газлар алмашади.