Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

 
Киритмалар. 
Цитоплазмада ҳар хил шаклга эга гранулалар учрайди. 
Уларнинг хосил бўлиши микроорганизмлар ўсадиган муҳитнинг физик - 
кимёвий хусусиятларга боғлиқ бўлиб, киритмалар микроорганизмларнинг 
доимий белгилари эмас. 
Кўпинча киритмалар микроорганизмларга энергия ва углерод манбаи 
бўлиб хизмат қилади. Улар микроорганизмлар яхши озиқа муҳитида 
ўсгандагина ҳосил бўлади ва ёмон муҳитга тушганда эса сарфланади. 
Киритмалар қаторига 
гликоген 
(ҳайвон крахмали), 
гранулёза, β - оксимой 
кислота, волютин (полифосфатлар), олтингугурт томчиларини 
киритиш 
мумкин. Киритмаларнинг ҳосил бўлиши, кўпинча озиқа мухитини таркибига 
боғлиқ бўлади. Масалан, тажрибалар ёрдамида глицерин ва углеводларга бой 
озиқа муҳитида ўсган бактерияларда валютин, водород сульфидга бой 
мухитда эса олтингугурт тўпланиши аниқланган. Баъзи олтингугурт 
бактерияларида аморф ҳолдаги СаСО
3
учрайди. Улардан ташқари, бактерия 
ҳужайрасида оқсиллар, ферментлар, углеводлар, аминокислоталар, РНК, 
нуклеотидлар, пигментлар бор. Ҳужайрадаги молекуляр бирикмалар 
ҳужайранинг осмотик босимини сақлаб туради. 
 
 
 
МИКРООРГАНИЗМЛАР СИСТЕМАТИКАСИ 
 
Систематика (таксономия) деб микроорганизмларни маълум аниқ 
белгиларига асосланиб, уларни қариндошлик алоқаларини ўрнатиб 
гуруҳларга (таксонларга) бўлинишига айтилади. Микроорганизмларнинг 
асосий гуруҳларини ўрганишдан аввал уларни номенклатураларга ажратиш 
принципларини ёритиш мақсадга мувофиқдир. Номенклатура деб бирор 
билим соҳасида ишлатиладиган номлар (атамалар) тизимига айтилади. Ҳар 
қандай микроорганизмлар объектини номлаш ва синфларга ажратиш учун

---

40 
уларни номенклатура тизими ва таксономияси объектларини тўла-тўкис 
билишни талаб этади. 
Замонавий классификация микроорганизмларни атрофлича ўрганиб, 
уларнинг 
барча 
хусусиятларини 
билишни 
тақазо 
этади.
Микроорганизмларни синфларга ажратиш ва номлаш учун зарур бўлган 
ахборотни олиш учун ҳар томонлама кўринишлари, микробнинг ҳамма 
ташқи ва ички тузилишларини, уни физиология ва биохимиясини билиш 
муҳимдир. Шунинг учун микроорганизмларининг ташқи ва ички 
структуралари, физиологик ва биокимёвий хусусиятларини, ҳамда 
микроорганизмларни табиий шароитда юзага келтирадиган асосий 
жараёнларни билиш зарур бўлиб, бунда уларнинг қуйидаги хусусиятлари
хақидаги билимлар асос қилиб олинади: 
1. Шакли ва ўлчами; 
2. Ҳаракати (ҳивчинларининг бор - йўқлиги ва жойланиши); 
3. Капсуласининг бор йўқлиги; 
4. Эндоспора ҳосил қилиши; 
5. Грам усулида бўялиши; 
6. Модда алмашинишиниг ўзига хос томонлари ва энергия олиш услублари; 
7. Энергия олиши; 
8. Ўзи яшаб турган ташқи муҳитни қандай қилиб ўзгартириши ва ташқи 
муҳит унинг яшашига қандай қилиб таъсир этиши ва унинг ҳаёт 
фаолиятини сақлаб қолиши. 
Микрорганизмнинг юқорида айтиб ўтилган асосий хусусиятларини 
билиш на фақат номенклатурасини ва таксономиясини ўрганишда аҳамиятга 
эга бўлибгина қолмасдан, унинг катта амалий аҳамияти ҳам бор. 
Микробиологиянинг ривожланиши микроорганизмлар тавсифини 
янада чуқурроқ билишни талаб этди. Шу вақтгача фенотип хусусиятлари 
асосий ҳисобланган бўлса, энди генотип хусусиятларини ҳам ўрганиш керак 
бўлди ва молекуляр биология эришган ютуқлар бунга имконият яратди. 
Бунда: 
1) микроорганизм нуклеин кислотасининг нуклеотид таркиби, пурин ва 
пиримидин асосларининг бир-бирларига бўлган нисбати ўрганилади ва шу 
асосда икки гуруҳ микроорганизмлар фарқлари аниқланади. 
2) икки гуруҳга мансуб микроорганизм нуклеин кислоталарини бир- 
бирлари билан гибридлаб, улар орасидаги нуклеотидлар