166
KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA SHAXSLARARO
MUNOSABATNING O’ZIGA XOSLIGI
I.M.Sharaxmedova.,
O’zMU magistranti
Kichik maktab yoshi davrda bolaning yuqori faolligi katta imkoniyatlarni
belgilaydi. Bu yoshda, o'rganish faoliyatikelajak uchun asos yaratadigan ustuvor
vazifadir. Ko'pincha dunyoda boshlang'ich maktab o'quvchisi Yoshida biz
vositachilik aloqasini kuzatishimiz mumkin, bolalar ma'lumotlarni tengdoshlar yoki
kattalar tomonidan emas, balki ommaviy axborot vositalarida qabul qilishadi maktab
o'quvchilari nafaqat atrofdagilar tengdoshlari bilan, balki tashqi dunyo bilan ham
bilan shaxsiy aloqalarni qanday o'rnatishni jamiyatda yashash qoidalarni bilishmaydi.
Komil insonning muhim sifatlaridan biri muloqot madaniyatidir. Muloqot inson
hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatni
o’zlashtirish va o’z ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish
imkoniyatlariga ega bo’ladilar.
Hozirgi kunda ijtimoiy amaliyotda muloqot va shaxslararo munosabatlar
muammosi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Muloqot va uning asosiy xususiyatlari,
samarali muloqotning psixologik aspektlari, muloqotga o’rgatishga oid psixologik
mashqlar, samarali muloqotning psixologik vositalarini o’rganish ishbilarmonlik
faoliyatida asosiy o’rinni egallamoqda. Shu nuqtai nazardan bizning tadqiqot
mazuimiz dolzarb maslalarni taxlil qilishga yo’naltirigan. Kichik maktab yoshi
davrda bolaning yuqori faolligi katta imkoniyatlarni belgilaydi. Bu yoshda, o'rganish
faoliyatikelajak uchun asos yaratadigan ustuvor vazifadir. Ko'pincha dunyoda
boshlang'ich maktab o'quvchisi Yoshida biz vositachilik aloqasini kuzatishimiz
mumkin, bolalar ma'lumotlarni tengdoshlar yoki kattalar tomonidan emas, balki
ommaviy axborot vositalarida qabul qilishadi. Maktab o'quvchilari nafaqat
atrofdagilar tengdoshlari bilan, balki tashqi dunyo bilan ham bilan shaxsiy aloqalarni
qanday o'rnatishni jamiyatda yashash qoidalarni bilishmaydi.
Zamonaviy axborot jamiyatida shaxslararo munosabatlar muhim rol o'ynaydi.
Bolaning atrofdagi odamlar bilan munosabatni shakillantirish va umuman olganda
shaxsiyatini rivojlantirish va uning o'ziga bo'lgan munosabat xususiyatlarini aniqlash
kelajak uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Kichik maktab yoshi, bu maktab davrida eng
muhim bo'lgan hayot bosqichi. 6,7-10 yosh kichik maktab yoshi shaxsiyati
shakllanadi. Bola atrofidagi odamlar bilan o'zaro munosabatlarni qurishni o'rganishi,
irodasi uning keyingi o'quv, mehnat faoliyatiga bog'liq. Bu davrda shunday
ziddiyatsiz xatti-harakatlar qilish, shaxslararo munosabatlarni tashkil etish va o'zini
tarbiyalash mahoratiga ega bo'lib, mustaqil ravishda tashkil qilishni o'rganadi va
guruh faoliyati, hamkorlik tajribasining ahamiyatini tushunish,saqlash uchun
javobgar bo'lish qobiliyati shakillanadi. Shu nuqtai nazardan bizning tadqiqot
mavzuimiz dolzarb maslalarni taxlil kilishga yo’naltirigan.
O’tgan ajdodlarimiz yosh psixologiyasining muammolarini izchil va
atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma‘lum konsepsiya asosida o’rganmagan
bo’lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks etishi, namoyon
bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildirilgan.
167
Bular to’rt xil manbalarda uchraydi. Ularning biri - xalq ijodiyoti: rivoyatlar,
maqollar, matallar va masallar; ikkiichisi - maxsus ijodkor kishilar muayyan shaxsga
bag’ishlab yozgano’git-nasihat va hikoyatlar; uchinchisi - qomusiy, O’rta Osiyo
mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlari; to’rtinchisi - turli davrlarda ijod
qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir.
A.Navoiyning «Xazoyinul maoniy», «Mahbubul qulub» va boshqa asarlarida
yetuk, barkamol insonning ahloqi, ma’naviyati, odamlarga. munosabati, iste’dodi va
qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik
kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahmiyatga ega ekani
ta’kidlangan. E.Klapared «Bola psixologiyasi va eksperimental pedagogika»
kitobida qiziqish, motiv, ehtiyojlarning metodologik asoslari, bolalar
tafakkurining xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlari, ularda dastlabki
umumlashtirishning sinkretligi(aralash holatdaligi), o’xshashlik va farqlanishning
bola ongida aks etishi to’g’risida mulohaza yuritadi.Shaxslararo munosabatlar
Muayyan narsaga tayanadigan munosabat, baholash, shaxsiy e'tiqod asosiga quriladi.
Muloqot muammolari B.G Ananev,A.A Dobrovich, V.A. Kan-Kalik, A.V Mudrik,
N.D Nikandro, R.S Nemov, V.N Panferov, V.A Petrovskiy va boshqalarning
izlanishlarida,kichik maktab yoshidagi bolalarda muloqotni optimallashtirishni Yu.V
Kasatkin, N.V Klyuyev, L.R Munirov, P.B Ovcharov, G.A Tsukerman va
boshqalarning izlanishlarida o’rganilgan
L. S. Vigotskiy, A. N. Leontev, A.R. Luriya, D.B.Elkonin, A. V. Zaporojets,
M. I.Lisina tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, bolaning dastlabki ijtimoiy
ehtiyojlaridan biri - bu muloqotga nisbatan ehtiyojdir. A.V.Zaporojets va M. I.
Lisinalar tadqiqotlarida ta‘kidlanishicha, bolalarning kattalar bilan muloqotga
kirishish ehtiyoji 7 yoshgacha bir nechta bosqichlar tarzida rivojlanib boradi.
Birgalikdagi faoliyatda vujudga keladigan shaxslararo munosabatlar maktab
o'quvchilari o’ziga hos ma'lum bir muammoni hal qilish uchun funktsional rolga
asoslangan. hissiy aloqalar, hissiy kelishuvlar, hissiy baholash orqali shahslararo
munosabatlar vujudga keladi. Odatda, bunday munosabatlar kichik maktab yoshi
davrida paydo bo'ladi va u o’ziga ruhiy tomondan mos kelgan bola bilan aloqani
o’rnatadi.
Boshlang'ich sinfda shaxslararo munosabatlar bolaning birgalikdagi faoliyatda,
jamoada qoniqish darajasi uning hissiy afzalliklari bo'lib, bu ko'rsatkichlardan biridir.
Kichik maktab o'quvchisining shaxslararo muloqot madaniyati - bu sub'ektning
shaxsni tarbiyalashi, u quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi: bu kabi muhim
fazilatlarning
kombinatsiyasi:
mojarolarga
chidamlilik,
kommunikativlik,
hamdardlik, bag'rikenglik, xushmuomalalik, vazminlik; shaxslararo muloqotda
ishtirokchilar bilan ijobiy o'zaro munosabat uchun motivatsiya; jamiyatda qabul
qilingan axloqiy me'yorlarga, xulq-atvor qoidalariga ahamiyatli munosabat; turli xil
hayotiy vaziyatlarda kattalar, tengdoshlar va boshqa bolalar bilan muvaffaqiyatli va
to'g'ridan-to'g'ri ta'sir o'tkazish uchun madaniy shaxslararo muloqotning bilimlari,
ko'nikmalari va qobiliyatlari tizimidir. Bolalarning shahslararo munosabatlarini
shakillantirish, samarali tashkil etish uchun bu yosh davriga kelib bolalarda oʼyin
faoliyati ham oʼziga xos xarakter kasb etib boradi. Ular ancha takomillashib,
168
rivojlantiruvchi oʼyinlarga aylanadi. O'qitish va ta'lim berish usuli sifatida o'yinning
maqsadli yo'nalishlari quyidagicha taqdim etiladi.Didaktik: kognitiv rivojlanish
faoliyat muayyan ko'nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish, ularni amalda
qo'llash. Tarbiyaviy:
mustaqillik va hamkorlik haqida tarbiya,jamoa bo’lish hissi, ma'lum
yondashuvlar, pozitsiyalar, axloqiy va estetik munosabat.
Rivojlantiruvchi: bilim jarayonlarini rivojlantirish (e'tibor, xotira, nutq, fikrlash,
tasavvur); ijodiy qobiliyatlarni shakllantirish, maqbul yechimlarni topish qobiliyati;
o'quv motivatsiyasini rivojlantirish faoliyat, aks ettirish. Tarbiyaviy va kognitiv
hissiy rag'batlantirish funktsiyasibolaning faoliyati, ya'ni didaktik o'yin,
hissiy qiymatni rag'batlantirish vazifasini bajaradi, qo'llab-quvvatlaydi qilingan
faoliyatning hissiyotini keltirib chiqaradigan motiv nafaqat "majburiy", balki "men
ham xohlayman" ga almashinadi.
Ilmiy adabiyotlar shaxslararo munosabatlarning shakllanishi bilan bog’liq bir
qator muammolarga urg'u beradi. Avvalo bu moslik muammosi. Shaxslararo
munosabatlarning har xil turlarida ishonch va ochiqlik, shuningdek, turli shakllardagi
shaxslararo aloqalarning xususiyatlari zamonaviy jamiyatda kasbiy faoliyat , ularda
ijtimoiy masofa mavjudligi.Kichik maktab yoshi davridagi ayrim bolalarda
giperaktivlik muammosi mavjud bo’lib bu muammodan holi bolalardan ularning
shahslararo munosabatlari farq qiladi.Shuni ham ta'kidlash kerakki, giperaktivlik
kasalligi bo'lgan bolalarning shaxsiy xususiyatlari, ta'lim motivlari, tengdoshlari,
o'qituvchilari va ota-onalari bilan munosabatlariga ta'sir qiladi. Ushbu buzilish bilan
kurashish, kurashish yoki bir vaqtning o'zida xatti-harakat qilish, odamni stressga
moslashtirishning eng muhim jarayoni hisoblanadi. Nikolskaya, stressni yengishda,
bolalar o'ziga xos individual psixologik xususiyatlariga tayanadi, uni himoya
qilishning "psixologik vositalari" deb hisoblash mumkin. Bolaning ma'lum hayotiy
vaziyatlarda moslasha olmasliklarini tashvish va stress, siqilish, jahil tarzida
namoyyon
qiladilar.
Zamonaviy
mualliflargiperaktivlikbo'lgan
bolalarda
kuchaytirilgan vosita faolligi, bolalarning o’ylamay faoliyat yuritishlariga ishora
qilmoqdalar
Bugungi kunda globallashuv va ijtimoiy o'zgarishlar davrida oila va bolalar
ijtimoiy-iqtisodiymunosabatlarning ishtirokchilari hisoblanadi. Kichik maktab yoshi
- bu bolaning tizimli ijtimoiylashuvi davri. Kichik maktab yoshi o'quvchilari
tomonidan oilalararo munosabatlarni idrok etishni o'rganish muhimdir, chunki
aynan shu yosh davrida xatti-harakatlarning asosiy modellari va stereotiplari
joylashtirilgan. Xar bir davirda past, yuqori, o’rta darajada o’zlashtiruvchi
o’quvchilar, ijodkor iqtidorli o’quvchilar bo’lib ijodkor o’quvchilarda shahslar aro
munosabatlar o’ziga hosdir.
Kichik maktab Yoshi davri hususida ko’pgina psixologlar ish olib borishgan.
Muloqot hususida ham ko’plab olimlarning izlanishlarini ko’rishimiz mumkin.
O’smirlik davrida shahslararo munosabat ham o’rganilgan bo’lib, kichik maktab
yoshida shahslararo munosabatning o’ziga hosligi kam o’rganilgan. Vaholanki bu
davr komil shahs bo’lib yetishishda asos vazifasini o’taydi. Kichik maktab yoshida
shahslararo munosabatlar ongli ravishda astalik bilan mustaqillikka ko’chayotgan
169
davr hisoblanib, bola maktabga chiqqanida uning faoliyati o’z-o’zidan ta’lim
faoliyatiga ko’chadi. Yangi muhit va yangi talablar bolada biro z qo’rquvni vujudga
keltiradi. Boshlang’ich sinfning birinchi sinfidan 4-sinfiga qadar bola o’z faoliyatiga
moslashib qo’rquv bartaraf etiladi. Birinchi sinfda o’qituvchi bolalarning o’zaro
muloqotlarida vositachi rolini o’ynaydi. Bolaning maktabga moslashishi va ta’lim
faoliyatini to’g’ri va samarali tashkil etishida shahslararo munosabatlar kata ahamiyat
kasb etadi.
Agar bola sinfdoshlari, o’qituvchi bilan kelisha olmasa maktabga kelgisi
kelmaydi. Bu yosh davridagi bolada agressivlik, yeg’loqilik holatlari kuzatiladi. Bu
kabi holatlar bo’lmasligi uchun bolaning psixologik,fiziologik holati va shahsiy
hususiyatlaridan kelib chiqib shahslararo munosabatga o’rgatish kerak. Jumladan,
iqtidorli bolalarning qo’rquv va intilish harakatlari, iqtidori va muvoffaqiyatga
erishishga intilishi bo’lmagan, yoshiga hos psihologik hususiyatlarga ega bo’lgan
kichik maktab yoshi davri bolasi, giperaktivlik hususiyatlari mavjud bo’lgan bolalalr
bir biridan farq qiladi. Shahslararo munosabatlarni shakillantirish uchun bir bolaga
qo’llanilgan metod ikkinchisiga ta’sir qilmasligi mumkin. Umumiy barcha
bolalardagi shahslararo munosabatlarni shakillantiradigan pedagoglar va ota-onalar
qo’llashi mumkin bo’lgan usul bu o’yindir. Ta’lim faoliyati bilan shug’ullanadigan
ushbu o’quvchilarda o’yin faoliyati ham mavjud bo’lib ong ostiga tushunarli va
ta’sirli bo’lib kirib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |