Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

EMPATIYANING INSON RUHIYATIGA TA`SIR QILISH XUSUSIYATI 
 
M.Berdiqulova
., O’zMU magistrant 
Inson ijtimoiy mavjudot. Uning miyasi jamiyat bo`lib yashash, jamiyat bilan 
doimiy hamkorlik qilishga ixtisoslashgan. Odamlar jamiyatga birlashib, o`zi uchun 
mos va qulay hayot sharoitini yaratadi. Bunda insonga eng muhim hissiyot sifatida 
empatiya yuzaga keladi. Inson tabiatan biror falokatga yo`liqqan insonga, og`ir 
kasallikka chalingan yoki kasallik qurboni bo`lgan insonga nisbatan achinadi. Unda 
rahm-shavqat kabi tuyg`u paydo bo`ladi. Mana shu tuyg`uni biz empatiya deb 
ataymiz. Aynan empatiya insonlarni birlashtiradi. Bir-biri haqida qayg`urish 
insoniylik o`lchovi sifatida namoyon bo`ladi.
Empatiya bu shunday xususiyatki, bunda inson boshqalarning his-tuyg`ularini 
o`zinikiday his qila oladi. Bu jarayon har doim ham ongli ravishda amalga oshmaydi, 
empatiya ba`zida ongsiz ravishda ham sodir bo`ladi. Empatiyaning bir nechta 
ko`rinishlari mavjud bo`lib, ko`p jihatlari bilan empatistlar altruistlarga o`xshab 
ketadilar. Empatistlar dunyo tashvishlarini his qiladilar va qanday yo`l bilan bo`lsa 
ham dunyoga yordam berishni istaydilar. Ular uchun boshqa birovning 
qiyinchiliklariga, tushkun kayfiyatlariga qarash qiyin, chunki bunda empatistlar 
bunday azoblar ichida o`zlarini his qiladilar. [1]
Empatistlar juda hissiyotga beriluvchan odamlar bo`lib, ular biror bir falokat 
haqida shunchaki eshitishsa bo`ldi, o`zlarida ushbu falokatga nisbatan og`riqni his 
qiladilar. Empatiya insonlarda faqat odamlarni tushunish, ularga hamdard bo`lish 
emas, balki hayvonlarni ham his qilish qobiliyatini beradi. Bunday insonlar 
hayvonlarga nisbatan juda rahmdil va shavqatli bo`lishadi. Bundan tashqari 
empatistlarga xos xususiyatlardan yana biri ular kitob mutolaa qilayotganda yoki 
ta`sirli film ko`rayotganda uni butun vujudi bilan his qilib, voqealardan juda 
ta`sirlanishadi, go`yoki o`zlarini asar ichida yurgandek his qilishadi. 
Empatiyaning namoyon bo`lish xususiyatiga ko`ra uchta darajasi mavjud. 
Birinchi darajali empatiya xususiyatiga xos bo`lgan kishilar yangi davralarga 
moslashib ketishlari biroz qiyin bo`ladi. Ular bunday davralarda o`zlarini yolg`iz his 
qilishadi. Ular ko`proq yolg`izlikni afzal ko`rishadi. Ularning juda yaqin odamlari 

---

160 
bor bo`lib, boshqalar bilan suhbatlashishni xush ko`rishmaydi. Bunday insonlarning 
shaxslararo munosabatlari qiyin bo`lib, asosan bolalar va qariyalar bilan muloqotga 
kirishishda qiynalishadi. 
Ikkinchi darajali empatiya keng tarqalgan bo`lib, ular insonlarni tinglashga, 
ularning dardlarini, tashvishlarini eshitib, hamdard bo`lishga tayyor insonlardir. Ular 
odamlar bilan muloqotda bo`lishga qiynalmaydilar.
Uchinchi darajali empatik odamlar esa boshqalarni o`zlaridan ko`ra yaxshiroq 
tushunishga qodir insonlardir. Ular birovning dardini o`zinikiday his qila oladi. Ular 
juda ochiqko`ngil bo`lib, boshqalar bilan til topishishlari juda oson. Bunday insonlar 
nizolarni nizolar orqali his qilishni yoqtirmaydilar, doim murosaga kelishga harakat 
qiladilar. Inson oz bo`lsa ham empatiyani o`zida namoyon eta olishi kerak. Chunki 
empatiya insonni boshqalar bilan munosabatida muhim rol o`ynaydi. Shaxs o`zida 
empatiyani shakllantirishi uchun suhbatdoshini tinglay olishi, jamoat transportlarida 
yurganida e`tiborini mobil telefoniga emas, atrofdagi odamlarga qaratishi, ularni 
nima haqida o`ylayotganini his qilishi kerak. Notanish odamlar bilan munosabatda 
bo`lish hamda ijtimoiy doiraning rivojlanishi empatik qobiliyatning o`sishiga olib 
keladi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, empatiyaning haddan oshib ketishi 
inson ruhiyatiga salbiy ta`sir qiladi.
U hamma narsadan ta`sirlanadigan, g`am –g`ussaga cho`kadigan bo`lib qoladi. 
Masalan, biror gulga mehr qo`yishi va gulning vaqt o`tib qurib qolishi empatistlar 
ruhiyatiga qattiq ta`sir qilib, ularni bundan yomon ta`sirlanishiga olib kelishi 
mumkin. Inson avvalo baxtli bo`lishi, mehribon va tushunadigan odamlar qurshovida 
yashashi juda muhimdir. Empatiya – bu noyob qobiliyat, u har bir odamga 
berilmaydi. U suhbatdoshga samimiy munosabat, uni tushunish va tinglash istagiga 
asoslangan murakkab tushunchadir.
Empatiyani namoyish etishdan oldin, odamni eshita bilish muhim ahamiyatga 
ega. Ko`pincha psixologiyada empatiya sherikning his tuyg`ulari va uning o`zidagi 
aksi sifatida namoyon bo`ladi va his-tuyg`ular paydo bo`lishining tashqi belgilari – 
imo ishoralar, suhbat va harakatlar paydo bo`lishidan kelib chiqadi. Empatik insonlar 
suhbatlarning ruhiy holatiga ta`sir eta olishlari mumkin. Empatiyaning insonlarda 
mavjud bo`lmasligi esa insonni shavqatsiz va sovuqqon qilib qo`yadi. Buning 
natijasida inson boshqalarning g`am tashvishlarga e`tibor bermaydilar. Asosan 
egoistlarga ushbu xususiyat xosdir. [3] 
Psixolog Karl Rodjers ta`kidlashicha, hamdardlik maslahat berishning asosiy 
elementi hisoblanadi. Chunki u odamga boshqa odamning poyafzaliga kirishga 
imkon beradi. Bu shuni anglatadiki, bu odamni boshqasining holatini uning nuqtai 
nazari bilan emas, balki boshqasining nuqtai nazaridan to`liq anglashga majbur 
qiladi. Empatiya odamga chinakamiga boshqasiga g`amxo`rlik qilishga imkon beradi 
va shu xususiyati bilan u altruizmga yaqin turadi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, 
inson faoliyatida altruizmning ham empatiyaning ham va shu o`rinda egoizmning 
ham ahamiyati bordir. Bu tushunchalar o`zaro bir – biriga bog`liq bo`lib, aynan bir 
insonda bularning uchchalasi ham mavjud bo`lishi mumkin.