Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

 
 
 

---

166 
KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA SHAXSLARARO 
MUNOSABATNING O’ZIGA XOSLIGI 
 
I.M.Sharaxmedova.,
O’zMU magistranti
 
Kichik maktab yoshi davrda bolaning yuqori faolligi katta imkoniyatlarni 
belgilaydi. Bu yoshda, o'rganish faoliyatikelajak uchun asos yaratadigan ustuvor 
vazifadir. Ko'pincha dunyoda boshlang'ich maktab o'quvchisi Yoshida biz 
vositachilik aloqasini kuzatishimiz mumkin, bolalar ma'lumotlarni tengdoshlar yoki 
kattalar tomonidan emas, balki ommaviy axborot vositalarida qabul qilishadi maktab 
o'quvchilari nafaqat atrofdagilar tengdoshlari bilan, balki tashqi dunyo bilan ham 
bilan shaxsiy aloqalarni qanday o'rnatishni jamiyatda yashash qoidalarni bilishmaydi. 
Komil insonning muhim sifatlaridan biri muloqot madaniyatidir. Muloqot inson 
hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatni 
o’zlashtirish va o’z ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish 
imkoniyatlariga ega bo’ladilar.
Hozirgi kunda ijtimoiy amaliyotda muloqot va shaxslararo munosabatlar
muammosi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Muloqot va uning asosiy xususiyatlari,
samarali muloqotning psixologik aspektlari, muloqotga o’rgatishga oid psixologik
mashqlar, samarali muloqotning psixologik vositalarini o’rganish ishbilarmonlik
faoliyatida asosiy o’rinni egallamoqda. Shu nuqtai nazardan bizning tadqiqot 
mazuimiz dolzarb maslalarni taxlil qilishga yo’naltirigan. Kichik maktab yoshi 
davrda bolaning yuqori faolligi katta imkoniyatlarni belgilaydi. Bu yoshda, o'rganish 
faoliyatikelajak uchun asos yaratadigan ustuvor vazifadir. Ko'pincha dunyoda 
boshlang'ich maktab o'quvchisi Yoshida biz vositachilik aloqasini kuzatishimiz 
mumkin, bolalar ma'lumotlarni tengdoshlar yoki kattalar tomonidan emas, balki 
ommaviy axborot vositalarida qabul qilishadi. Maktab o'quvchilari nafaqat 
atrofdagilar tengdoshlari bilan, balki tashqi dunyo bilan ham bilan shaxsiy aloqalarni 
qanday o'rnatishni jamiyatda yashash qoidalarni bilishmaydi.
Zamonaviy axborot jamiyatida shaxslararo munosabatlar muhim rol o'ynaydi.
Bolaning atrofdagi odamlar bilan munosabatni shakillantirish va umuman olganda 
shaxsiyatini rivojlantirish va uning o'ziga bo'lgan munosabat xususiyatlarini aniqlash 
kelajak uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Kichik maktab yoshi, bu maktab davrida eng 
muhim bo'lgan hayot bosqichi. 6,7-10 yosh kichik maktab yoshi shaxsiyati 
shakllanadi. Bola atrofidagi odamlar bilan o'zaro munosabatlarni qurishni o'rganishi, 
irodasi uning keyingi o'quv, mehnat faoliyatiga bog'liq. Bu davrda shunday 
ziddiyatsiz xatti-harakatlar qilish, shaxslararo munosabatlarni tashkil etish va o'zini 
tarbiyalash mahoratiga ega bo'lib, mustaqil ravishda tashkil qilishni o'rganadi va 
guruh faoliyati, hamkorlik tajribasining ahamiyatini tushunish,saqlash uchun 
javobgar bo'lish qobiliyati shakillanadi. Shu nuqtai nazardan bizning tadqiqot 
mavzuimiz dolzarb maslalarni taxlil kilishga yo’naltirigan. 
O’tgan ajdodlarimiz yosh psixologiyasining muammolarini izchil va
atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma‘lum konsepsiya asosida o’rganmagan
bo’lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks etishi, namoyon
bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildirilgan.

---

167 
Bular to’rt xil manbalarda uchraydi. Ularning biri - xalq ijodiyoti: rivoyatlar, 
maqollar, matallar va masallar; ikkiichisi - maxsus ijodkor kishilar muayyan shaxsga 
bag’ishlab yozgano’git-nasihat va hikoyatlar; uchinchisi - qomusiy, O’rta Osiyo 
mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlari; to’rtinchisi - turli davrlarda ijod
qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir.
A.Navoiyning «Xazoyinul maoniy», «Mahbubul qulub» va boshqa asarlarida 
yetuk, barkamol insonning ahloqi, ma’naviyati, odamlarga. munosabati, iste’dodi va 
qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik 
kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahmiyatga ega ekani 
ta’kidlangan. E.Klapared «Bola psixologiyasi va eksperimental pedagogika»
kitobida qiziqish, motiv, ehtiyojlarning metodologik asoslari, bolalar
tafakkurining xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlari, ularda dastlabki
umumlashtirishning sinkretligi(aralash holatdaligi), o’xshashlik va farqlanishning 
bola ongida aks etishi to’g’risida mulohaza yuritadi.Shaxslararo munosabatlar 
Muayyan narsaga tayanadigan munosabat, baholash, shaxsiy e'tiqod asosiga quriladi. 
Muloqot muammolari B.G Ananev,A.A Dobrovich, V.A. Kan-Kalik, A.V Mudrik, 
N.D Nikandro, R.S Nemov, V.N Panferov, V.A Petrovskiy va boshqalarning 
izlanishlarida,kichik maktab yoshidagi bolalarda muloqotni optimallashtirishni Yu.V 
Kasatkin, N.V Klyuyev, L.R Munirov, P.B Ovcharov, G.A Tsukerman va 
boshqalarning izlanishlarida o’rganilgan 
L. S. Vigotskiy, A. N. Leontev, A.R. Luriya, D.B.Elkonin, A. V. Zaporojets,
M. I.Lisina tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, bolaning dastlabki ijtimoiy 
ehtiyojlaridan biri - bu muloqotga nisbatan ehtiyojdir. A.V.Zaporojets va M. I.
Lisinalar tadqiqotlarida ta‘kidlanishicha, bolalarning kattalar bilan muloqotga
kirishish ehtiyoji 7 yoshgacha bir nechta bosqichlar tarzida rivojlanib boradi. 
Birgalikdagi faoliyatda vujudga keladigan shaxslararo munosabatlar maktab 
o'quvchilari o’ziga hos ma'lum bir muammoni hal qilish uchun funktsional rolga 
asoslangan. hissiy aloqalar, hissiy kelishuvlar, hissiy baholash orqali shahslararo 
munosabatlar vujudga keladi. Odatda, bunday munosabatlar kichik maktab yoshi 
davrida paydo bo'ladi va u o’ziga ruhiy tomondan mos kelgan bola bilan aloqani 
o’rnatadi. 
Boshlang'ich sinfda shaxslararo munosabatlar bolaning birgalikdagi faoliyatda, 
jamoada qoniqish darajasi uning hissiy afzalliklari bo'lib, bu ko'rsatkichlardan biridir. 
Kichik maktab o'quvchisining shaxslararo muloqot madaniyati - bu sub'ektning 
shaxsni tarbiyalashi, u quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi: bu kabi muhim 
fazilatlarning 
kombinatsiyasi: 
mojarolarga 
chidamlilik, 
kommunikativlik, 
hamdardlik, bag'rikenglik, xushmuomalalik, vazminlik; shaxslararo muloqotda 
ishtirokchilar bilan ijobiy o'zaro munosabat uchun motivatsiya; jamiyatda qabul 
qilingan axloqiy me'yorlarga, xulq-atvor qoidalariga ahamiyatli munosabat; turli xil 
hayotiy vaziyatlarda kattalar, tengdoshlar va boshqa bolalar bilan muvaffaqiyatli va 
to'g'ridan-to'g'ri ta'sir o'tkazish uchun madaniy shaxslararo muloqotning bilimlari, 
ko'nikmalari va qobiliyatlari tizimidir. Bolalarning shahslararo munosabatlarini 
shakillantirish, samarali tashkil etish uchun bu yosh davriga kelib bolalarda oʼyin 
faoliyati ham oʼziga xos xarakter kasb etib boradi. Ular ancha takomillashib, 

---

168 
rivojlantiruvchi oʼyinlarga aylanadi. O'qitish va ta'lim berish usuli sifatida o'yinning 
maqsadli yo'nalishlari quyidagicha taqdim etiladi.Didaktik: kognitiv rivojlanish 
faoliyat muayyan ko'nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish, ularni amalda 
qo'llash. Tarbiyaviy:
mustaqillik va hamkorlik haqida tarbiya,jamoa bo’lish hissi, ma'lum 
yondashuvlar, pozitsiyalar, axloqiy va estetik munosabat. 
Rivojlantiruvchi: bilim jarayonlarini rivojlantirish (e'tibor, xotira, nutq, fikrlash, 
tasavvur); ijodiy qobiliyatlarni shakllantirish, maqbul yechimlarni topish qobiliyati;
o'quv motivatsiyasini rivojlantirish faoliyat, aks ettirish. Tarbiyaviy va kognitiv 
hissiy rag'batlantirish funktsiyasibolaning faoliyati, ya'ni didaktik o'yin,
hissiy qiymatni rag'batlantirish vazifasini bajaradi, qo'llab-quvvatlaydi qilingan 
faoliyatning hissiyotini keltirib chiqaradigan motiv nafaqat "majburiy", balki "men 
ham xohlayman" ga almashinadi. 
Ilmiy adabiyotlar shaxslararo munosabatlarning shakllanishi bilan bog’liq bir 
qator muammolarga urg'u beradi. Avvalo bu moslik muammosi. Shaxslararo 
munosabatlarning har xil turlarida ishonch va ochiqlik, shuningdek, turli shakllardagi 
shaxslararo aloqalarning xususiyatlari zamonaviy jamiyatda kasbiy faoliyat , ularda 
ijtimoiy masofa mavjudligi.Kichik maktab yoshi davridagi ayrim bolalarda 
giperaktivlik muammosi mavjud bo’lib bu muammodan holi bolalardan ularning 
shahslararo munosabatlari farq qiladi.Shuni ham ta'kidlash kerakki, giperaktivlik 
kasalligi bo'lgan bolalarning shaxsiy xususiyatlari, ta'lim motivlari, tengdoshlari, 
o'qituvchilari va ota-onalari bilan munosabatlariga ta'sir qiladi. Ushbu buzilish bilan 
kurashish, kurashish yoki bir vaqtning o'zida xatti-harakat qilish, odamni stressga 
moslashtirishning eng muhim jarayoni hisoblanadi. Nikolskaya, stressni yengishda, 
bolalar o'ziga xos individual psixologik xususiyatlariga tayanadi, uni himoya 
qilishning "psixologik vositalari" deb hisoblash mumkin. Bolaning ma'lum hayotiy 
vaziyatlarda moslasha olmasliklarini tashvish va stress, siqilish, jahil tarzida 
namoyyon 
qiladilar. 
Zamonaviy 
mualliflargiperaktivlikbo'lgan 
bolalarda 
kuchaytirilgan vosita faolligi, bolalarning o’ylamay faoliyat yuritishlariga ishora 
qilmoqdalar 
Bugungi kunda globallashuv va ijtimoiy o'zgarishlar davrida oila va bolalar 
ijtimoiy-iqtisodiymunosabatlarning ishtirokchilari hisoblanadi. Kichik maktab yoshi 
- bu bolaning tizimli ijtimoiylashuvi davri. Kichik maktab yoshi o'quvchilari 
tomonidan oilalararo munosabatlarni idrok etishni o'rganish muhimdir, chunki 
aynan shu yosh davrida xatti-harakatlarning asosiy modellari va stereotiplari 
joylashtirilgan. Xar bir davirda past, yuqori, o’rta darajada o’zlashtiruvchi 
o’quvchilar, ijodkor iqtidorli o’quvchilar bo’lib ijodkor o’quvchilarda shahslar aro 
munosabatlar o’ziga hosdir. 
Kichik maktab Yoshi davri hususida ko’pgina psixologlar ish olib borishgan. 
Muloqot hususida ham ko’plab olimlarning izlanishlarini ko’rishimiz mumkin. 
O’smirlik davrida shahslararo munosabat ham o’rganilgan bo’lib, kichik maktab 
yoshida shahslararo munosabatning o’ziga hosligi kam o’rganilgan. Vaholanki bu 
davr komil shahs bo’lib yetishishda asos vazifasini o’taydi. Kichik maktab yoshida 
shahslararo munosabatlar ongli ravishda astalik bilan mustaqillikka ko’chayotgan 

---

169 
davr hisoblanib, bola maktabga chiqqanida uning faoliyati o’z-o’zidan ta’lim 
faoliyatiga ko’chadi. Yangi muhit va yangi talablar bolada biro z qo’rquvni vujudga 
keltiradi. Boshlang’ich sinfning birinchi sinfidan 4-sinfiga qadar bola o’z faoliyatiga 
moslashib qo’rquv bartaraf etiladi. Birinchi sinfda o’qituvchi bolalarning o’zaro 
muloqotlarida vositachi rolini o’ynaydi. Bolaning maktabga moslashishi va ta’lim 
faoliyatini to’g’ri va samarali tashkil etishida shahslararo munosabatlar kata ahamiyat 
kasb etadi.
Agar bola sinfdoshlari, o’qituvchi bilan kelisha olmasa maktabga kelgisi 
kelmaydi. Bu yosh davridagi bolada agressivlik, yeg’loqilik holatlari kuzatiladi. Bu 
kabi holatlar bo’lmasligi uchun bolaning psixologik,fiziologik holati va shahsiy 
hususiyatlaridan kelib chiqib shahslararo munosabatga o’rgatish kerak. Jumladan, 
iqtidorli bolalarning qo’rquv va intilish harakatlari, iqtidori va muvoffaqiyatga 
erishishga intilishi bo’lmagan, yoshiga hos psihologik hususiyatlarga ega bo’lgan 
kichik maktab yoshi davri bolasi, giperaktivlik hususiyatlari mavjud bo’lgan bolalalr 
bir biridan farq qiladi. Shahslararo munosabatlarni shakillantirish uchun bir bolaga 
qo’llanilgan metod ikkinchisiga ta’sir qilmasligi mumkin. Umumiy barcha 
bolalardagi shahslararo munosabatlarni shakillantiradigan pedagoglar va ota-onalar 
qo’llashi mumkin bo’lgan usul bu o’yindir. Ta’lim faoliyati bilan shug’ullanadigan 
ushbu o’quvchilarda o’yin faoliyati ham mavjud bo’lib ong ostiga tushunarli va 
ta’sirli bo’lib kirib boradi.