Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

ZAMONAVIY OILADA MILLIY AN’ANA VA QADRIYATLARGA E’TIBOR 
 
Sh.T.Alimbayeva.,
psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
 
Bola dunyoga kelar ekan, uning xulq-atvori shakllanishida oilaning o’rni 
beqiyosdir. Oʼzbek oilasida tarbiya mohiyati va mazmuni oʼziga xos xususiyatga ega, 
chunki uning asosida xalq anʼanalari yotadi. Bu jarayonda har bir xulq-atvor 
me’yorlaridan tortib, ijtimoiy munosabatlarda o’zini tutish qoidalarigacha ota-ona 
tomonidan bolaga singdirib boriladi. Bunda ota-ona farzand uchun eng dastlabki 
o’rnak vazifasini o’taydilar.
Kattalarni hurmat qilish, keksalarni eʻzozlash kabi odat va an’analar oʻzbek 
oilalarida yoshlikdan bolalar ongiga singdirilib boriladi. Oʻzbek xalqiga xos bo’lgan 
mehmonnavozlik, odamshavandalik, rizqu roʻzimiz boʻlgan turli-tuman noz-
neʻmatlarni eʻzozlash kabi bir qancha milliy xususiyatlar borki, yoshlarni shu 
xislatlar, an’analar ruhida tarbiyalashda oila birlamchi saboq maskani hisoblanadi.
Bizning millatimizda oila qurishning o’zi muhim qadriyatdir. O’zga 
madaniyatlarda yolg’iz yashashga, oila qurmaslikka targ’ib bilan birga bir jins 
vakillarining birgalikdagi nikohiga ham “erkinlik” berilgan. Bizning mentalitetimizda 
esa oilani muqaddas deb bilinishi, uning buzilishini katta falokat sifatida qabul 
qilinishi oila a’zolarining o’z vazifalarini, burch va mas’uliyatlarini his qilishlariga 
yordam beradi. Jamiyatimizga xos bo’lgan mana shu eng muhim qadriyat o’sib 
kelayotgan yosh avlodning ta’lim-tarbiyasida muhim o’rin egallaydi, yetuk shaxs 
bo’lib shakllanishida muhim zamin hozirlaydi. 
G.K.Alimova, A.Alimovlar bolani milliy ruhda tarbiyalashda oilaning o’rnini 
e’tirof etib, uni quyidagicha ta’riflaydilar: 
- oila – milliy axloqiy me’yorlarni o’zlashtirish, milliy madaniy muhitga va 
uning qadriyatlariga ko’nikishning eng bevosita va abadiy manbasi hisoblanadi; 
-millat psixologiyasi jihatlarining taqlid yo’li orqali alohida shaxslar ongi va 
ruhiy olamiga kirishini ta’minlaydi; 
-milliy qadriyatlarga amal qiladi va ularni asrab-avaylaydi; 
-o’zining milliy-tarbiyaviy ahamiyatini inson hayoti davomida saqlab qoladi; 
-milliy urf-odatlar va an’analarning asosiy tashuvchisi hisoblanadi.

---

282 
Oilaning barcha sanab o’tilgan xususiyatlari o’zbek oilasida o’zining yorqin 
ifodasini topadi. O’zbek xalqi shaxsiy xislatlarida ifodalangan milliy xususiyatlari 
oilada milliy va diniy qadriyatlar asosida shakllangan va avloddan-avlodga o’tib, 
ta’lim-tarbiya, odat, marosimlar, qoidalar shaklida mustahkamlangan [1]. 
Zamonaviy oiladagi munosabatlarni psixologik tahliliga asosan oila [2, 248] 
uch toifaga ajratiladi: 
1. Oilada urf-odatlar oilaviy munosabatlarda “qonun” doirasida qabul qilinadi, 
oiladagi shaxslararo munosabatlar yo’sinini shakllantirishda belgilovchi omil bo’lib 
xizmat qiladi. Bu toifadagi oilalarga mohiyatini anglab yetar-yetmas mavjud turli 
an’analarga ko’r-ko’rona ergashuvchi, amal qilishda mazmunga emas, shaklga kuchli 
e’tibor qaratuvchi, marosimlarni tashkil etishda irim-sirimlarga ruju qo’ygan oilalarni 
misol qilish mumkin. Bu toifadagi oilalarning mavjudligi tufayli ham jamiyatda 
ko’pgina nizolar, isrofgarchiliklar, ortiqcha dabdababozliklar vujudga keladi. Eng 
qizig’i ular o’zlariga “qonun” deb qabul qilib olgan an’analining ko’pchiligi 
millatimizga xos qadimiy urf-odatlar bo’lmay, yaqin o’tmishdagini o’ylab topilgan 
odatlardir. 
2. Oilada urf-odatlar oilaviy munosabatlarda hayotiy me’yor shaklida qabul 
qilinadi, oiladagi shaxslararo munosabatlarga shu yo’sinda ta’sir etadi. Bu toifadagi 
oilalar milliy an’analarning mohiyatini tushungan holda insonlarga manfaat 
keltiruvchi urf-odatlarni hayot tarzlariga kiritadilar. Afsuski, jamiyatda bunday 
toifadagi oilalar ko’pchilikni tashkil etmaydi. 
3. Oilada urf-odatlar oilaviy munosabatlarga ta’sir ko’rsatmaydi, shaxslararo 
munosabatlarda o’z aksini topmaydi. Bu toifadagi oilalarni o’ta “zamonaviylashgan” 
turga kiritish mumkin. Ular milliy qadriyat va urf-odatlarni eskilik sarqiti deya 
baholab, o’zga madaniyatlarga taqlid qilishni zamonaviylik deb qaraydilar. Afsus 
bilan aytish mumkinki, jamiyatda bu toifadagi oilalar ham kam emas. Bunday holatni 
o’zbekona milliy qiyofaning buzilishiga sabab bo’luvchi xatarli holat, deya 
baholashimiz mumkin. 
Azal-azaldan o’zbek xonadonlarida bolalarni milliyligimizga xos xulq-atvor, 
odob-axloq me’yorlari asosida tarbiyalashga jiddiy e’tibor qaratganlar. Ammo hozirgi 
kunda bu an’analarga rioya qilishga nisbatan sustkashlikka yo’l qo’yilayotgandek 
go’yo. Sababi hozirgi kunda ko’p oilalarda bola tarbiyalash mas’uliyati boshqalarga – 
maktabgacha ta’lim muassasasi, maktab, turli o’quv markazlari tasarrufiga to’liq 
topshirib qo’yilmoqda. Bola bilan ishlashda har bir soha bo’yicha o’z mutaxassisi 
shug’ullangani afzal, albatta. Ammo bu ta’lim- tarbiya oilada shakllangan poydevor 
asosiga qurilishi lozim. Hozirgi kunda o’smir, o’spirin yoshidagi qizlarning milliy 
taomlarni ham o’quv markazlarida o’rganayotganlari hayratlanarli holat. Axir qiz 
bolaga ona, o’g’il bolaga ota shu jins vakillariga tegishli bo’lgan oiladagi vazifalarni 
o’rgatib borishi kerak emasmi? Milliyligimizning bir bo’lagi bo’lgan milliy taomlarni 
tayyorlashni ona uyida o’zi farzandiga ta’lim bersa, bu orqali ham ona-bola 
o’rtasidagi emotsional yaqinlik mustahkamlanadi. Bu orqali farzand ham o’zida 
keraksizlik tuyg’usini tuymay, onaning e’tiborini, g’amho’rligini his etadi. 
Shuningdek, ovqat tayyorlashni o’rgatish jarayonida ona qiziga mahsulotlarni 
saralash, tejamkorlik, qanoat, saranjomlik kabi milliy xususiyatlarimizdan ta’lim 

---

283 
beradi. Ammo hech qaysi o’quv markazida bola bu jihatlarni o’zlashtira olmaydi. 
Shuning uchun turmushning mayda ikir-chikiri, odob-axloq masalalarini ham 
o’zgalar zimmasiga yuklab qo’ymay, ota-ona o’z farzandi tarbiyasi, kelajagi oldidagi 
mas’uliyatini his qilgan holda yondoshishi, farzand tarbiyalashdek murakkab 
vazifaning tizginini o’z qo’liga olishi lozim. 
O’zbek milliy-madaniy muhitida shakllanayotgan o’spirin yoshlarda yot 
g’oyalar ta’siriga beriluvchanlikning asosiy sabablarini o’rgangan A.Jabborov, 
J.Obloqulovlar o’spirinning yetarlicha tarbiyalanmaganligi, unda tarbiyaviy 
bo’shliqning mavjudligi (84,2 %), o’spirin taqdiri uchun ota-onalarning e’tiborsizligi 
(tarbiyada loqaydlik, beparvolik, nazoratning yo’qligi) (84 %), iqtisodiy 
yetishmovchilikning ta’siri (69,5%), yot g’oyalarning psixologik ta’sir kuchiga 
aldanib, hayotda o’z o’rnini topishga urinishi (68,8%), o’spirin irodasining bo’shligi 
va unda tobelikning mavjudligi(56,1%)ni asosiy omillar sifatida qayd etib o’tishgan 
[2, 29-32]. 
Ota-onaning farzandga mehr-muhabbat ko’rsatishi, sodda olamiga oshno bo’lishi 
unga to’g’ri tarbiya berish, egnini butlash, yeb-ichirish singari muhim va zaruriy 
vazifalardan biridir. Biroq tirikchilik tashvishlari, tezkor zamona shiddatidan gohida 
xatto o’zidan, sog’lig’idan ham e’tibor, vaqtni qizg’anadigan bo’lib qolgan XXI asr 
odamlari har doim ham zarur vaqtda farzandiga e’tiborli bo’lmasligi – inkor qilib 
bo’lmaydigan achchiq haqiqatdir [2, 92].
Demak, tarbiyada “befarqlik” va “e’tiborsizlik” singari katta xatolarga yo’l 
qo’ymaslik, oilada farzandlarni milliylik ruhida tarbiyalash uchun quyidagilarga 
e’tibor qaratish lozim:
-ota-onalarning farzandlar bilan muloqot vaqtini uzaytirish; 
-oilaviy tarbiya jarayonini yangi davr talabi va milliy urf-odat, an’ana va 
qadriyatlarga uyg’unlashtirgan holda tashkil etish; 
-yosh ota-onalarning farzandlar tarbiyasini olib borishda ularning ma’naviy 
tayyorgarliklarini kuchaytirish, bu jarayonda keksa avlod vakillarining hayotiy 
tajribalaridan unumli foydalanish; 
- farzandlarni milliy urf-odatlar, millat tarixi aks etgan asarlar, adabiyotlar bilan 
tanishtirish, oilaviy kutubxona tashkil etish; 
-milliy psixologik qiyofani aks ettiruvchi milliy tilni mukammal o’rgatish va 
e’tiqodini mustahkamlash;
-milliy an’ana, urf-odatlarni kelajak avlodga yetkazishda o’rnak ko’rsatish; 
-farzandlarga milliy an’analarning mohiyatini izohlash, jamiyat uchun foydasini 
ko’rsatish; 
-oʻz mohiyatini yo’qotgan, jamiyat taraqqiyotiga monelik qilayotgan urf-odat va 
an’analardan oila doirasidan boshlab voz kechish. 
Xulosa qilib aytganda, oila jamiyatning kichik bir bo’g’ini ekan, oilaviy 
an’analarda ham shu xalqga xos bo’lgan qadriyatlar, millat tarixi, turmush tarzi o’z 
aksini topadi. Oilaviy tarbiyada milliy an’analar, rasm-rusumlar, xalq og’zaki ijodi 
namunalari tarbiyaning kuchli vositasi sifatida namoyon bo’ladi. Shuningdek, bolaga 
go’dakligidanoq singdirilgan to’g’ri tarbiya, oiladagi ijobiy emotsional muhit, 

---

284 
farzandlarga ko’rsatilgan e’tibor va g’amxo’rlik uning shaxs sifatida shakllanishida 
o’z samarasini bermay qolmaydi.