Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

Агрессия
– бошқа бир инсонга зиён етказишни мақсад қилиб олган ҳар қандай 
хатти-ҳаракатдир”. 
Агрессиянинг юқоридаги зикр этилган тавсифларига монанд тушунчаларга 
таянган ҳолда кўпгина психологлар агрессияни жонли оламнинг, яшаш учун 
кураш билан боғлиқ узвий хусусияти, деб ҳисоблайдилар. 
В.Клайн агрессивликнинг салбий жиҳатларини инкор этмаган ҳолда 
агрессияда “маълум маънодаги соғлом жиҳатлар” ҳам мавжуд бўлиши, улар 
фаол ҳаёт кечириш учун асқотиши мумкинлигини эътироф этади. 
Бугунги кунда агрессив характерли болалар сони ортиб бораётганлиги 
психологиядаги долзарб муаммолар қаторидан жой эгаллашига сабаб бўлди. 
Болаларда аагрессив хатти-ҳаракатларни вужудга келиш мураккаб ва кўп 
қиррали жараён бўлиб, унга кўпгина омиллар ўз таъсирини ўтказади. Агрессив 
хатти-ҳаракатлар – оила, тенгдошлар гуруҳи, оилавий ахборот воситаси 
таъсирида аниқланади.
Бола агрессив хатти-ҳаракат намуналарини қуйидаги уч асосий манбага 
асосланиб тўплайди: 
1.
Носоғлом оила муҳити. Бу каби оилаларда ота-она билан фарзанд 
ўртасидаги муносабатнинг ижобий психологик иқлимда эмаслиги, фарзандлар 
ўртасидаги келишмовчиликлар, оиладаги можаролар, низолар, оилавий 
ҳамоҳангликни 
мавжуд 
эмаслиги 
болаларда 
агрессив 
ҳулқ-атворни 
шаклланишига олиб келади. Болалардаги агрессивликнинг намоён бўлиши 
оилавий муҳитнинг таъсир даражасига боғлиқ ҳисобланади. 
2.
Тенгдошлар гуруҳи. Болалар оиладан ташқарида ўз тенгқурлари билан 
бўлган муносабатда ҳам агрессив хатти-ҳаракатларни ўзларига сингдирадилар. 
Кўпгина ҳолларда болалар тенгдош дўстларининг хатти-ҳаракатларини 
кузатган тарзда, ўзларини агрессив бошқаришга уринадилар. Ҳаддан ташқари 
агрессив болалар ўз тенгдошлари орасидан сиқиб чиқариладилар. Бундай 
болалар ўзларини ҳўрлангандек ҳис қилиб, ўзлари каби агрессив болалар 

---

277 
гуруҳидан жой топадилар. Бу эса муаммонинг устига яна муаммо туғдирмасдан 
қолмайди. 
3.
Оммавий ахборот воситаси. Бугунги кунда болаларга таъсир этаётган энг 
кучли қуролдир. Бу борада интернетнинг таъсири кучайиб бормоқда. Болалар 
интернет алоқалари орқали ўзларининг хусусиятларига тўғри келмайдиган 
маълумотлар билан ҳам танишмоқдалар. Шу ўринда ойнаи жаҳон орқали 
намойиш этилаётган турли жангари фильмлар, кўрсатувлар ҳам болаларда 
агрессив хусусиятларни таркиб топишга таъсир қилмоқда. 
Бир қатор психологларнинг таъкидлашича, оиладаги иқлим, ота-она 
ўртасидаги ўзаро муносабат, ота-она билан бола ўртасидаги муносабат, 
оилавий ҳамоҳанглик ёки аксинча келиша олмаслик, опа-сингиллари, ака-
укалари билан яқинлик даражаси, фарзанди томонидан қилинган нотўғри, 
янглиш хатти-ҳаракатларга нисбатан ота-онанинг таъсирланиши – оилада 
шакллланиб келаётган агрессив хатти-ҳаракатларини белгилаб берувчи 
омиллар бўлиб ҳисобланади. Статистик маълумотларга кўра, АҚШда ҳар йили 
уч мингдан беш минггача болалар ўз ота-оналарининг уларга нисбатн 
қаратилган шавқатсиз муносабатлари натижасининг қурбони бўлмоқдалар. Шу 
билан бир қаторда 16% болалар ўз ака-опалари томонидан жисмоний жазо 
усули: яъни савалаш, калтаклаш билан жазоланмоқдалар. Аниқланишича, 
АҚШда ўгай ота-оналар 1 йилда 400 марта жиноят содир этадилар. Улар ўз 
фарзандларини ўлишига сабаб бўлаётганликлари ачинарли ҳолдир. 
Маълумки, оиланинг тўлиқлиги, нотўлиқлиги ёки қайта тузилганлиги 
ҳамма 
болалардаги 
агрессивликни 
ривожланишига 
таъсир 
этувчи 
омиллардандир. Машхур психолог Геттингнинг “Оиладаги агрессив болаларни 
ўрганиш” бўйича олиб борган махсус тадқиқотининг натижаларига кўра, 
нотўлиқ оилаларда ўта қахрли, қўпол, агрессив ва шу билан бирга вояга етмаган 
жиноятчилар келиб чиқаётганлигини алоҳида кўрсатиб, эътироф этди. 
Геттингнинг таъкидлашича тўлиқ бўлган оилаларда ҳам, нотўлиқ оилаларда 
ҳам соғлом ёки носоғлом оилавий муҳит мавжуд бўлади. Оиладаги доимий 
жанжаллар, можаролар оилада носоғлом муҳитни вужудга келтирувчи бош 
омиллардир. Носоғлом оила муҳитида асосий эътибор ўзаро зиддиятларга 
қаратилганлиги сабабли уларда бола тарбияси кўпинча таҳдид ва жисмоний 
жазолашдан иборат бўлади. Руҳан носоғлом оила муҳитида тарбияланаётган 
болалар оиладаги доимий зиддиятлардан безиб кетиб, кўпинча кўчага чиқиб 
кетадилар. Бевақт кўчада юрган болаларнинг аксарияти билмасдан содир 
этилган жиноятларнинг иштирокчилари бўлиб қолмоқда. Бундай ҳолат 
уларнинг руҳиятидаги бузилишлар таъсирида юз бермоқда. 
Ҳориж психологи Мак-Карти ҳам агрессив болаларни ўрганишга 
қаратилган илмий изланишларни олиб борди. Унинг таъкидлашича, оиладаги 
носоғлом муҳит, ота-оналарнинг ўзаро келиша олмаслиги, фарзандларига 
нисбатан беэътибор муносабатда бўлишлари, доимо унга жисмоний жазо билан 
ўз таъсирларини ўтказишлари оқибатида агрессив характердаги болалар 
ривожланаётганлигини маълум қилди. 

---

278 
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ота-оналар орасидаги муносабат 
болаларда ҳиссий тасаввурларни шакллантиради. Ота-оналарнинг бир-бирига 
бўлган ҳурматлари бола учун ўз-ўзини ҳурмат қилишга, бошқалар билан яхши 
муносабатда 
бўлишга 
ундайди. 
Аксинча, 
ота-оналар 
ўртасидаги 
келишмовчиликлар болаларда нерв психик бузилишларга олиб келади. 
Агрессивлик натижасида болаларда асаб тизимини бузилиши, нерв психик 
касалликлар, ўз-ўзини бошқара олмаслик, хавотирланиш даражасининг 
ортиши, ишонч ҳиссини йўқолиши, ўз-ўзига адекват баҳо бера олмаслик, 
коммуникатив малакаларни пасайиши, қайсарлик, жиззакилик, зўравонлик каби 
салбий оқибатлар намоён бўлиши кузатилади. Шу билан бирга, агрессив 
болалар ўта шубҳаланувчан ва эҳтиёткорроқ бўладилар. Хатто бундай болалар 
жанжални бошлашга – бошлайдилару, ножўя хатти-ҳаракатлари, хатоларини 
тан олмай бошқа кишилар зиммасига юклайдилар. Эътироф этишимиз лозимки, 
агрессив болалар тобеликка сира тоқат қила олмайдилар. Шу боис ҳам, ўз ота-
оналарини ўзларига бўй синдиришга интиладилар. Оила аъзолари, 
тенгдошлари, дўстларига ён беришни сира ҳам истамайдилар. Агрессив 
болалар доимо қўрқувни ҳис этган ҳолда атрофдаги кишиларга нисбатан 
нафрат билан муносабатда бўладилар.
Бугунги кунда бу масала психологларни хавотирга солаётган 
муаммолардан биридир. Психологларнинг таъкидлашича, ота-оналар ўз 
фарзандларидаги агрессив ҳолатга эътибор билан ёндашишлари лозимдир. Энг 
аввало, ота-она ўз фарзанди билан яқин дўстона муносабат ўрнатиб, иложи 
борича боладаги қахр, ғазаб хисларини йўқотишга уриниши даркордир. 
Агрессив болаларда маъсулият ҳиссини ривожлантириш, ўз ҳиссий 
ҳолоатларини англашга ўргатиш ижобий натижа беради. Бу борада ота-
оналарнинг эътибори ва меҳр-муҳаббати жуда ҳам зарурдир. Ота-оналар ва 
фарзандлар ўртасидаги муносабатларни тўғри йўлга қўйиш, оилавий 
муносабатларда соғлом муҳитнинг юзага келишига, болаларда ижобий 
фазилатлар ва индидуал психологик хусусиятларни шаклланишига катта таъсир 
кўрсатади.
Бу муаммони бартараф этишда психопрофилактик ишларни йўлга қўйиш 
мувофиқдир:

Агрессив хулқ-атворли болаларнинг ота-онаси билан иш олиб бориш; 

Агрессив болаларни ўз-ўзини бошқариш усуллари билан психологлар 
томонидан қуроллантириш, бундай болалар билан индивидуал ишлаш; 

Турли салбий ҳулқ-атвор шаклларини юзага келтириб чиқарувчи 
ижтимоий омилларни назорат қилишни йўлга қўйиш лозимдир. 
Шундай экан, бу масалани ўрганиш, оилада соғлом муҳитни 
шакллантириш, ота-оналар ва фарзандлар ўртасидаги муносабатни яхшилаш, ва 
шу орқали болаларни баркамол инсон бўлиб вояга етишларини таъминлаш 
бугунги кунда ҳар бир оила аъзосининг, маҳалла кўйнинг, раҳбариятнинг 
асосий вазифаси бўлиши даркордир.