Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети математика факультети «Математик моделлаштириш ва криптоанализ»

§4.1. Autentifikasiyalash va identifikasiyalashning
asosiy tushunchalari.
Quyida keltiriladigan tushunchalar axborot xavfsizligida keng uchraydi. Shu sababli ularga izoh berib o’tish maqsadga muvofiq.
Foydalanuvchi, Shuningdek, apparat-dastur komponenti yoki foydalanuvchi nomidan ish ko’ruvchi jarayonlar sub’ekt deb nomlanadi.
Autentifikasiyalash (ingl. authentication) - tizimga kiruvchi sub’ektni uning taqdim qilgan identifikatori asosida haqiqiyligini tekshirish prosedurasi. Masalan, foydalanuvchi kiritgan parolni ma’lumotlar bazasidagi parol bilan taqqoslash orqali foydalanuvchini haqiqiyligini tekshirish, elektron xatni jo’natuvchini shifrlash kaliti orqali elektron raqamli imzoni haqiqiyligini tekshirish va h.k. Ushbu atama rus tilida asosan axborot texnologiyalari sohasida ishlatiladi.
Identifikasiyalash autentifikasiyalashning xususiy holi bo’lib, u sub’ektni belgilari (idenfikatori) ga asosan sub’ektni o’zi ekanligini tekshirish prosedurasidir.
Qadimgi vaqtlardan insoniyat oldida muhim xabarlarni haqiqiyligini tekshirish va tasdiqlash masalasi kabi murakkab masala mavjud bo’lgan. Insonlar u paytlarda bu masalani yechishda og’zaki parollar, qandaydir belgilar yoki murakkab muhrlar kabi soddaroq ob’ektlardan foydalanishgan. Mexanik qurilmalarning paydo bo’lishi va ulardan foydalanishga asoslangan autentifikasiyalash usullari haqiqiylikni tekshirishni sezilarli darajada osonlashtirdi.
XX asrda axborot texnologiyalarining gurkirab rivojlanishi autentifikasiyalash prosedurasini yanada osonlashtirdi.
Autentifikasiyalash tizimi elementlari. Ixtiyoriy autentifikasiyalash tizimi quyidagi elementlardan tashkil topgan bo’ladi:
Sub’ekt - bu autentifikasiyalash prosedurasi o’tkaziladigan ob’ekt.
Sub’ektning xarakteristikasi – Shu sub’ektga xos bo’lgan uning alohida belgilari.
Autentifikasiyalash tizimining xo’jayini yoki egasi autentifikasiyalash tizimining ishlash prinsipi va mexanizmi, autentifikasiya prosedurasini o’tkazish va uni nazorat qilishga javobgar bo’lib, sub’ektga ma’lum bir huquqlar berishi yoki uni huquqlaridan mahrum qilishi mumkin.
Autentifikasiya mexanizmi - autentifikasiyalash tizimining ishlash prinsipi.
Mexanizm sub’ektga ma’lum bir huquqlar berishi yoki uni huquqlaridan mahrum qilishi mumkin.
Autentifikasiyalash tizimining elementlariga quyidagicha misol keltirish mumkin. «Ali bobo va qirq qaroqchi» ertagini eslaydigan bo’lsak, unda sub’ekt sifatida parolni biluvchi odam, bankomat tizimida esa bank kartasining egasi sub’ekt sifatida ta’riflanishi mumkin. Sub’ektning xarakteristikasi sifatida mos holda «Sezam, ochilgil» yoki maxfiy parol yoki bank kartasi va shaxsiy identifikator xizmat qiladi. Qirq qaroqchilar va autentifikasiyalash tizimiga ega bo’lgan korxona, ya’ni bank autentifikasiyalash tizimining xo’jayini maqomida foydalaniladi.
Autentifikasiyalash mexanizmi sifatida ma’lum bir so’zga reaksiya bildiruvchi – sehrli qurol yoki qurilma va parolni tekshiruvchi programma ta’minoti yoki bank kartasi va sub’ekt identifikatorini tekshiruvchi programma ta’minoti bo’lishi mumkin.
Ruxsatni boshqarish mexanizmi sifatida – qirq qaroqchilar g’origa kirishdagi toshni siljituvchi mexanizm yoki bankdagi registrasiya jarayoni yoki bank amallarini bajarishga berilgan ruxsatnomani ko’rsatish mumkin.
Autentifikasiyalash faktorlari. Hattoki, kompyuterlar paydo bo’lmagan davrlarda ham sub’ektni xarakterlovchi belgilardan, xarakteristikalardan amaliyotda foydalanib kelingan. Hozirgi kunda u yoki bu xarakteristikalardan autentifikasiyalash tizimida foydalanish talab qilinadigan ishonchlilikka, himoyalanganlikka va joriy qilish narxi bilan belgilanadi.
Autentifikasiyalash jarayonida sub’ekt tomonidan autentifikasiyalash tizimiga taqdim qilinadigan ma’lum bir turdagi axborot autentifikasiyalash faktori deyiladi.
Autentifikasiyalashning quyidagi 3 ta faktorini ko’rsatish mumkin.
Parol. Parol – bu faqat unga ruxsati bo’lgan sub’ektgina bilishi mumkin bo’lgan maxfiy axborotdir. Parol sifatida og’zaki so’z, matnli so’z, qulflar uchun raqamlar kombinasiyasi yoki shaxsiy identifikasiya nomeri (PIN) dan foydalanish mumkin. Parolli mexanizmni nisbatan oson qo’llash mumkin, Shuningdek uni joriy qilish katta mablag’ talab etmaydi. Shu bilan birgalikda bu mexanizm sezilarli kamchiliklardan ham xoli emas. Parolni maxfiy saqlash ko’p hollarda muammolar keltirib chiqaradi, buzg’unchilar doimo parolni o’g’irlashni, buzishni har xil yo’llarini o’ylab topadilar. Bu esa parolli mexanizmni himoyasini zaiflashtiradi.
Parolli sxemalar odatda kompyuter tizimida qayd qilingan foydalanuvchilarni autentifikasiya qilish uchun ishlatiladi. Bunday sxemalarni ishlatish uchun tizimda qayd qilingan foydalanuvchilarni identifikatorlari va parollari kompyuter tizimida saqlangan bo’lishi lozim. Albatta, kompyuter tizimida parollarni ochiq holda saqlash maqsadga muvofiq emas, Shu sababli ular ustida bajarilgan matematik almashtirishlar natijasi – shifrlangan yoki xeshlangan ko’rinishda saqlanadi.
Autentifikasiyalashning ushbu faktori «sub’ekt biladi» prinsipi asosida amalga oshiriladi. Unga ko’ra kompyuter tizimining boshqa ob’ektlariga noma’lum bo’lgan qandaydir axborot (parol, shaxsiy identifikasiya nomeri, maxfiy kalit) ni sub’ekt biladi. Ushbu axborotni sub’ekt «savol-javob» protokollarida namoyish qiladi.
Autentifikasiyalash qurilmasi. Bu qurilma sifatida shaxsiy muhr, qulfning kaliti, kompyuterlar uchun sub’ektning xarakteristikasini saqlovchi ma’lumotlar fayli, parollar hosil qiluvchi generator qo’llanilishi mumkin. Sub’ekt xarakteristikasi ko’p hollarda maxsus qurilmalarga joylashtiriladi, masalan, plastik karta yoki smart kartada. Buzg’unchi uchun parolni buzishga nisbatan bunday qurilmani qo’lga kiritish katta muammolar keltirib chiqaradi, bunday qurilmalar yo’qotilgan paytda sub’ekt kerakli joylarga xabar berishi mumkin. Bu usul esa parolli mexanizmga nisbatan tizimni yuqoriroq darajada himoyalaydi, ammo uni qo’llash katta mablag’ talab qiladi.
Autentifikasiyalashning ushbu faktori axborotni kriptografik akslantiruvchi qandaydir fizik qurilmaga «sub’ekt ega» prinsipiga asoslangan.
Biometrika. Sub’ektning jismoniy belgilaridan uning xarakteristikasi sifatida foydalanish mumkin. Biometrika sifatida sub’ektning portreti, qo’l panjasi yoki kafti izi, tovushi hamda ko’zining alohida belgilaridan foydalanish mumkin. Ushbu usul yuqoridagi usullarga nisbatan anchagina soddaroq: parolni yodda saqlashga, o’zi bilan birga autentifikasiya qurilmasini olib yurishga hojat qolmaydi. Ammo, biometrik parametrlari o’xshash bo’lgan buzg’unchini rad qilish yoki haqiqiy sub’ektni tanishi uchun biometrik tizim yuqori sezgirlikka ega bo’lishi lozim. Shu bilan birgalikda biometrik tizimni narxi nisbatan ancha baland. Mana Shu kabi kamchiliklariga qaramasdan ushbu tizim istiqbolli faktor sifatida qayd etilmoqda.
Autentifikasiyalashning ushbu faktori «sub’ekt qandaydir biometrik belgilarga ega» prinsipiga asoslangan.
Autentifikasiyalash jarayonida autentifikasiyalashning faqatgina bitta usulidan foydalanilsa bir faktorli autentifikasiya, agar bir nyecha usulidan foydalanilsa ko’pfaktorli autentifikasiyalash deyiladi.
Kriptografik vositalar asosida identifikasiyalash uchun yuqorida keltirilgan 3 ta autentifikasiyalash usuli sub’ektni qandaydir axborotga ega ekanligiga asoslangan 1 ta autentifikasiyaga keltirilishi mumkin. Haqiqatan ham fizik qurilmalardagi axborotlar yoki biometrik ma’lumotlar sub’ektni bir qiymatli aniqlaydigan qandaydir kalit (kriptografik tizimlar yoki protokollar asosida identifikasiyalashda) yoki parol (parolli sxemalar yordamida identifikasiyalash va autentifikasiyalashda) ga almashtirilishi mumkin.
Oxirgi vaqtlarda kengaytirilgan yoki ko’pfaktorli deb nomlanuvchi autentifikasiya keng qo’llanilmoqda. U autentifikasiyaning bir nyecha faktorlaridan birgalikda foydalanishga asoslanganligi sababli u o’z navbatida tizimning himoyalanganlik darajasini kuchaytiradi. Misol sifatida mobil telefonlardagi SIM-kartlardan foydalanishni keltirish mumkin. Sub’ekt o’zining kartasi (autentifikasiya qurilmasi)ni telefonga joylashtiradi va telefon ulangan paytda PIN-kod (parol) ni kiritadi. Shuningdek, zamonaviy noutbuklarda panjalarni izlarini skanerlangan nusxasi kiritilgan. Tizimga kirish uchun sub’ekt biometrik tekshiruvdan o’tishi va undan so’ng parolni kiritishi lozim bo’ladi.
Autentifikasiyalash jarayoni bir tomonlama (masalan, foydalanuvchi o’zining haqiqiyligini serverga isbotlashi) va ikkitomonlama yoki o’zaro (axborot almashinuvchilarning har biri boshqasini autentifikasiyalashi) bo’lishi mumkin. WINDOWS NT tizimiga kirish prosedurasi bir tomonlama, WINDOWS 2000 tizimida KERBEROS protokolidan foydalanish ikkitomonlama autentifikasiyalashga misol bo’ladi.