Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

1.4.
Манбашунослик ва тарихшунослик масалалари 
Ўзбекистон тарихини ўрганишда манбаларнинг ўрни ва 
аҳамияти беҳад катта. Улар халқимизнинг маданий–тарихий 
бойлиги ҳисобланиб, махсус архивларда, кутубхона ва музейларда 
авайлаб, эҳтиёткорлик билан сақланмоқда. Халқ оғзаки ижоди 
орқали авлоддан–авлодга тилларга мерос бўлиб ўтиб келаётган 
тарихий воқеа ва ходисалар баёни, номоддий маданият асосида 
бизагача етиб келмоқда. Бинобарин, айнан тарихий манба ва 
ёдгорликлар орқалигина тарихни ёритиш – тарихий маълумотларни 
ва далилларни олиш, уларни қиёслаш ва умумлаштириш, тарихий–
маданий жараёнлар ҳамда воқеа–ҳодисаларнинг сабаблари ва 
оқибатларини, мазмун–моҳиятини таҳлил қилиш, асосида илмий 
асосланган хулосалар чиқариш имкониятлари кенгаяди. Оддийроқ 
қилиб айтганда, маълум манбалар ва уларни умумлаштирмасдан 
туриб ҳаққоний тарихни яратиш мумкин эмас. 
Археологик ёдгорликлар ва моддий манбалар турлари 
Энг қадимги 
маконлар 
Суний 
суғориш 
иншоотлари 
Хомашё 
конлари 
Қадимги 
қабристонлар 
Қоятош 
суратлари 
Қишлоқ, 
шаҳар ва 
уй–
қўрғонлар 
харобалари
Канал, 
ариқ, 
излари, 
бандлар
Мозор –
қўрғонлар 
Тасвирий 
санъат 
обидалари 
Махсус ёдгорликлар 
Инсон 
яшаган 
масканлар 
Моддий манбалар 
Бадиий маданият 
Кийим–кечаклар, 
рўзғор буюмлари, мехнат 
қуроллари 
Моддий маданият 
Хайкалчалар, деворий рангли 
суратлар, турли нақшлар 

---

28 
Тарихий манбалар давр нуқтаи назаридан қадимий ва жорий 
(кундалик) аҳамиятга эга бўлади. Шунингдек, улар ўз мазмуни ва 
моҳиятига кўра бирламчи ва иккиламчи аҳамият мақомига ҳам 
эгадирлар. Бирламчи манбага тарихий ҳужжатларнинг асл нусхаси 
киради. Иккиламчи манба деб эса, бирламчи манбаларнинг эълон 
қилинган нусхалари, мақола ва китоб ҳолатига келтирилганларига 
айтилади. 
Тарихий манба деб узоқ ўтмишдан қолган инсониятнинг 
табиат ва жамиятнинг маълум тараққиёт босқичидаги кечмишини 
ўзида акс эттирган моддий ва маънавий ёдгорликларга айтилади. 
Моддий ёдгорликлар туркумига қадимги манзилгоҳ ва мозорлар, 
шаҳарлар, қишлоқлар ҳамда қалъаларнинг харобалари, ўша 
жойлардан топилган ишлаб чиқариш, уй–рўзғор, зеб–зийнат 
буюмлари, қадимий суғориш иншоотларининг қолдиқлари, олтин, 
кумуш ва мис танганлар, шунингдек, қадимги одамлар ва 
ҳайвонларнинг қоя тошларга ўйиб ишланган суратлари, умуман 
тош ва бошқа буюмларга ўйиб ёзилган ёзувлар киради. Маънавий 
ёдгорликлар туркумига эса, узоқ ўтмишдан қолган қўлёзма асарлар 
ҳамда одамларнинг турмуши ва урф–одатларини ўзида акс 
эттирувчи материаллар, шунингдек кишиларининг онгида сақланиб 
қолган урф–одатлар ва анъаналар киради. 
Тарихий манбаларни умумий табиати, ўтмишни ўзида акс 
эттиришига қараб қуйидаги беш асосий туркумга бўлиш мумкин: