Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

 
Абу Райҳон Беруний.
Абу Райҳон Беруний Шарқнинг энг 
ёрқин ва улуғ сиймоларидан бири ҳисобланади. Унинг “Ал-осор ал-
боқия ани-л-қурун ал-ҳолия” (“Қадимги халқлардан қолган 
ёдгорликлар” – “Хронология”), “Қонуни Масъудий” асарларида 
хронология фанига оид кўплаб маълумотлар берилган. 
Абу Райҳон Беруний «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» 
асарида араб, эрон, сўғд, хоразм, юнон ва календари ҳамда асосий 
вақт бирликлари, турли вақт ўлчови тартиблари ҳақида батафсил 
маълумот берган. Олим ҳар бир халқнинг ўз тарихи борлигини 
таъкидлар экан, уларнинг нафақат тарихи, балки вақт ҳисоби ҳамда 
календарлари ҳам бир-биридан фарқ қилишини таъкидлайди
1
. 
Мирзо Улуғбек. 
Асли исми Муҳаммад Тарағай Мирзо Улуғбек 
(1394-1449). 1425-1928 йилларда Мирзо Улуғбек Самарқандда, 
кейинчалик унинг номини жаҳонга машҳур қилган расадхона-
обсерваторияни қурдириб, ўзининг фалакиёт мактабини яратади. У бу 
мактабга ўз замонасининг энг буюк олимларини жалб қилиб, уларга 
ўзи бошчилик қилган ҳолда, илмий тадқиқотлар олиб боради. У бутун 
қобилияти ва иқтидорини, салоҳиятини ҳукмдорликдан кўра илмий 
фаолиятга кўпроқ қаратади. Натижада, 1428-1438 йиллар давомида 
устоз ва шогирдлари билан ҳамкорликда олиб борган илмий 
кузатишларининг якуни сифатида шоҳ асари – 
“Зижи жадиди 
Кўрогоний”
асари майдонга келади. Мирзо Улуғбекнинг яна 
“Бир 
даража синусни аниқлаш ҳақида рисола”, “Рисолаи Улуғбек”
каби астрономияга оид асарлари ҳам бор. Улуғбекнинг “Зижи жадиди 
Кўрогоний” асари кириш
 
(назарий қисм) ва тўртта катта боблардан 
иборат. “Кириш”нинг ўзи мустақил тўрт қисмни ўз ичига олиб, унинг 
бошида “Қуръон”дан юлдузлар ва сайёраларга тааллуқли оятлар 
келтирилиб, бу билан астрономик кузатишларнинг зарурлиги ўша 
давр ғоявий талабларидан келиб чиқиб, асосланади. “Кириш”нинг 
кейинги қисмларида бу илмий тадқиқотлар қандай мақсадда қайси 
олимлар иштирокида олиб борилгани, уларга муаллифнинг 
1
E. Th. Theodossiou. The christian chronologies ofthe creation andtheview of modernastrophysics. 
//Astronomical and Astrophysical Transactions. Vol. 23, No. 1, February 2004, pp. 75–80. 

---

11 
миннатдорлиги, илмий тадқиқот қачон ва қандай бошланганлиги, 
унда қандай илмий усул ва асбоблар қўлланганлиги, ниҳоят, қачон 
тугаганлиги ёритиб берилган.
 
Асарнинг биринчи бўлими – “Тарих, яъни хронологиянинг 
маърифати” деб аталиб, етти бобни ўз ичига олади. Бу бобларда 
исломда қўлланиладиган асосий эра-хижрий эра билан суръёний-
юнон эраси, уларда келтирилган саналар бошқа “жалолий” эраси, 
хитой ва уйғур эраси, ҳинд-форсий эралар билан солиштирилиб, 
улардаги машҳур кунлар ҳақида баҳс юритилади. Бу бўлимда, шу 
билан бирга, туркий мучал йиллари ҳақида ҳам кенг фикр юритилади. 
Иккинчи бўлим – “Вақтлар ва уларга тааллуқли нарса ва ҳодисалар” 
деб аталиб, унда математика ва сферикастрономия масалалари 
ёритилади. Бунда олим эклептиканинг осмон экваторига оғиш 
бурчагининг аниқ миқдорини топганлиги – у 23 даража 30 дақиқа, 17 
сония эканлигини ёзади. Бу миқдор Ўрта асрлар даври учун ниҳоятда 
аниқ ўлчанган миқдор эди. Асарнинг учинчи бўлими – 13 бобдан 
иборат бўлиб, уларда фақат астрономия масалалари: Қуёш, Ой ва 
бошқа беш сайёранинг ҳаракатлари, “турғун юлдузлар”нинг узунлама 
ва кенглама ҳолатлари ёритилади. Муаллифнинг бу бўлимда 
келтирган юлдузлар жадваллари ўз даври учун энг нодир ва мукаммал 
жадваллар бўлган. Ниҳоят, “Зижи жадиди Кўрогоний”нинг охирги 
тўртинчи бўлими, асосан, икки бобдан иборат бўлиб, у илми нужум – 
астрологияга бағишланган
1
.