129
Суюқликлар учун асосий ҳажм бирлиги қилиб метр қабул
қилинади (“метра”-грекча сўз-фунт оғирлиги), у томонлари 0,1 метр
бўлган кубга тенг
1
.
Асосий оғирлик бирлиги қилиб, грамм қабул қилинган
(“грамм”-грекча сўз-белги, ёзув дегани), у Цельсий бўйича 0
0
градусга
тенг бўлган ҳароратдаги 0,01 куб метрга тенг қилиб белгиланди.
Қолган барча бирликлар: анча йирик ва
анча майда бирликлар
биргина 10 коэффициенти ёрдамида ўрнатилди. Шу аснода ҳамма
бирликлар системаси асосий бирликлар метр билан боғланган ва
ўнлик ҳисоб принципига бўйсунган
2
. Асосий бирликлардан катта ёки
кичик бўлган бирликларни белгилаш учун ягона номенклатура ишлаб
чиқилган. 10,100, 1000 ва 10000 сингари асосий бирликлар катта
бўлган бирликлар грек саноқ сонлари бўйича аталадиган бўлди (дека-
10, гекто ва гекатон-100, кило ёки хилиа-1000, мириа-10000). Булар
қаторига мириа метр-10000 метр, километр-1000 метр,
гекто метр -
100 метр, дека метр-10 метр сингари бирликлар ҳам қўшилди.
Анча майда бирликлар
1000
1
,
100
1
,
10
1
га тенг бўлган асосий
ўлчовлар лотин саноқ сонлари қўшимчалари билан номланган. Булар
деци-“децем” сўзи-10, санти-“сентум” сўзидан -100, милли =“милле”
сўзидан 1000 олинган. Масалан,
дециметр-
10
1
метр, сантиметр 1/100,
миллиметр 1/1000 метрга тенг.
Метр ва килограмм эталонлари яратилган ва улар Франция
Республикаси архивида сақланади. Бироқ, ягона ва мажбурий метр
системаси Францияда фақатгина 1837 йилда тан
олинган
3
.
Бунгача император Напалеон Бонопарт томонидан киритилган
кундалик турмуш ўлчовлари системаси ҳаракатда эди. Бу ўлчовлар
метр системаси билан ҳам боғлиқ бўлган.
Метр системаси тез орада Германия, Англия, Испания (1849
йил), 1852 йилда Португалияда, 1866 йилда АҚШда қўлланилган
4
.
1875 йилда Парижда Халқаро дипломатик
конференцияда метр
конвенцияси имзоланади. Бу конвенцияга 17 давлат қаторида Россия
ҳам қўшилган эди. 1899 йилда метр ва килограммнинг платинадан
тайёрланган эталонлари ишлаб чиқилади ва мамлакатлар ўртасидаги
1
International vocabulary of metrology – Basic and general concepts and associated terms. // Joint Committee
for Guides in Metrology. 2012.
2
International vocabulary of metrology — basic and general concepts and associated terms
. // Joint Committee
on Guides for Metrology. 2008.
3
International vocabulary of metrology — basic and general concepts and associated terms
. // Joint Committee
on Guides for Metrology. 2008.
4
International vocabulary of metrology – Basic and general concepts and associated terms. // Joint Committee
for Guides in Metrology. 2012.
130
ўлчовлар эталонлари қиймати ўрнатилади, бу эталонлар ўз навбатида,
узунлик ва оғирликнинг миллий ўлчовларига айланади.
Бироқ, бир қанча давлатларда метр системаси билан бир қаторда
эски метр системасига қадар мавжуд бўлган ўлчовлардан фойдаланиш
давом этган.
1869 йили Россия Фанлар
академияси Россияда метр
системасини жорий этиш масаласини кун тартибига қўяди. Бироқ,
1899 йилдагина метр системасидан эски рус ўлчовлари қаторида
фойдаланишга йўл қўйилади.
Россияда 1918 йил 11 сентябрда “Ўлчов ва оғирликларнинг
халқаро метр ўнлик системасини киритиш ҳақидаги” декрет қабул
қилинади. Бу декретга асосан 1919 йил 1 январдан метр системаси
жорий этилиш керак эди. Фақат 1922 йил 1 январдан бу системага
тўлиқ ўтиш амалга оширилган. 1924 йил 1 январда қабул қилинган
декретга асосан метр системасидан ташқари бошқа
хилдаги
ўлчовларни қўллаш тақиқланади
1
. Бироқ, фуқаролар уруши бу
ислоҳотни белгиланган муддатда амалга оширишга йўл қўймаган эди.
Анчагина катта тайёргарликдан сўнг метр системасига ягона ўлчов
системаси сифатида 1927 йил 1 январдан бошлаб қаралди, яъни бу
системага тўлиқ ўтилди.
Ҳозирги замон фани ва ишлаб чиқаришнинг эҳтиёжи метр
системалаштириш ишларини талаб этади.
Do'stlaringiz bilan baham: