Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Метрология манбалари ва уларни ўрганиш услублари.
Ҳар 
бир фан ўз предметидан ташқари муайян вазифа ва масалаларни 
ечадиган манбаларга ҳам эга. Бу фикр метрология фанига ҳам 
тегишли. Метрология манбаларига буюм ёдгорликлари киради. 
Қадим замонлардан то ҳозирги кунга қадар етиб келган ўлчов 
эталонлари бўлиб, масштабли чизғичлар, тангалар, оғирлик тошлари, 
қадоқ тошлар –тарозитошлари, архитектура иншоотлари стандарт 
ўлчовли буюм ёдгорликларидир. Тарихий метрологияни ўрганишда 
ёзма манбалар қимматбаҳо ашё бўлиб ҳисобланади. Муҳим 
маълумотлар қонун чиқариш актларида сақланади. ХIX аср биринчи 
ярмида Россияда рус фунти ва аршинининг аниқ ўлчови қонун билан 
белгиланган. ХIX аср метрология тизими 1835-1899 йилларда 
чиқарилган қонунларда белгилаб берилган эди
1
. Турли давлатларда 
қонуний актлар орқали метрология ҳамда пул ҳисоби белгиланган 
ва кучга киритилган. Россияда ХIX асргача бу каби актлар бўлмаган. 
Бироқ ХVI-ХVIII асрларда “савдо китоби”, ”ҳисоб ҳикмати” сингари 
махсус маълумотномалар тузилган. Бу маълумотномалар ёрдамида ер 
ўлчовчилар, савдогарлар, саррофлар ўлчов ва оғирликлар ҳақида 
қимматли маълумотларни билиб олганлар
2
. 
Метрология манбаларидан яна бири йилномалар, божхона 
ёрлиқлари, китоблари, турли қайд дафтарлари, саёҳатчилар ёзма 
баёнлари, шартномалар ва турли ҳужжатлардир. Ушбу метрологик 
манбаларнинг қиймати бебаҳо.Чунки, ХVIII аср ва кейинги замонлар 
маълумотлари хар бир давр метрологик тизими, алоҳида ўлчовлари 
1
 
International vocabulary of metrology — basic and general concepts and associated terms
. // Joint Committee 
on Guides for Metrology. 2008. 
2
Lester A. Ross. Archaeological metrology: English, French, American and Canadian systems of weights and 
measures for North American historical archaeology. 1983. Ottawa. National Historic Parks and Sites Branch 
Parks Canada Environment Canada. 

---

124 
ҳақида аниқ тасаввурлар беради. Тарихнинг илк даврига оид 
манбаларда узуқ-юлуқ ва тасодифий маълумотлар келтирилган. 
Манбаларнинг ўзига хослиги уларни ўрганиш услубларини ҳам 
белгилаб беради. Биринчидан, ҳар бир манбанинг ҳақиқий, асл 
ҳужжат эканлигини аниқлаш лозим. Сўнгра унда келтирилган 
маълумотлар шубҳасиз тўғрилигига ишониш мумкин. Агар бу манба 
буюм ёдгорлиги бўлса, уни тозалаш, тамға белгилари борлигини 
аниқлаш зарур, борди-ю, ёзма манба бўлса, унинг илк таҳлилини 
топиб, сўнгра тадқиқ этиш лозим. Метрологияда кўпгина манбалар 
расмий характер касб этмаганлиги учун уларда келтирилган 
маълумотлар тўғрилиги ва аниқлигини ўрганиш учун бошқа 
даврларга тегишли манбалар билан солиштириб, таққосланади
1
. 
Борди-ю, манбага оид маълумотлар илгариги замон ҳужжатларидан 
топилмаса, кейинги даврлар, ҳатто ҳозирги замон ёзма манбаларидан 
излаб, таҳлил қилинади. Бу соҳада баъзи ҳолатларда чет эл 
метрологик 
тизимига 
ҳам 
мурожаат 
этиб, 
масалани 
ойдинлаштирилади.