Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта-махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Глобаллашув шароитида ижтимоий хавф-хатарларни олдини олиш омиллари.
Глобал муаммоларнинг келиб чиқиши, мавжудлиги ва ҳал этилиши зарурати инсоният жамияти янги цивилизациявий сифат ўзгаришини тақозо этмоқда. Бу жараён моҳиятини англаш учун унинг жадаллигига, чуқурлигига ва миқёсига эътибор бериш лозим. Зеро, ўнлаб, ва ҳатго юзлаб йиллар давомида ўзгармас бўлиб кўринган ижтимоий муносабатлар ғоят қисқа вақтда тубдан ўзгармоқда. Бу ҳол кишилар ҳаёти қатламларининг барча буғинларида кўринмоқда. Кўламига кўра, бу жараён бирон минтақани четлаб ўтмаган.
Шуни унутмаслик керакки, буғунги кунда инсон маънавиятига қарши йўналтирилган, бир қарашда арзимас бўлиб туюладиган кичкина хабар ҳам ахборот оламидағи глобаллашув шиддатидан куч олиб, кўзга кўринмайдиган, лекин зарарини ҳеч нарса билан қоплаб бўлмайдиган улкан зиён етказиши мумкин.
Юқоридаги фикрлардан қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин:
1. Глобаллашув жаҳон миқёсида кишилар ўртасидаги миллий, диний, маданий алоқалар учун шарт-шароитлар яратади.
2. Илмий техник ахборот, технологиялар, илмий-техник ютуқлар билан алмашиш орқали халқаро миқёсда инсон тараққиёти учун беқиёс имкониятлар очади.
3. Глобаллашувга хос катта имкониятлар ва манфаатли жиҳатларнинг мамлакатлар ва одамлар ўртасида кенг тақсимланиши, илмий техника тараққиёти натижаларининг уларни яратувчилари бўлмаган мамлакатларга кириб бориши, масалан, интернетнинг беҳад имкониятлари бугунги кунда бутун жаҳон бўйлаб ишлатилиши мумкин.
4. Глобал технологик имкониятлар асосида инсон тараққиётини таминлаш, ҳамда қашшоқликни бартараф этиш имкониятлари туғилади.
5. Глобаллашув жаҳон тараққиётига кўрсатадиган ижобий таъсир билан кўрсатадиган бир қаторда, баъзи салбий ҳолатларни ҳам ўз ичига олади. Бу эътиборга олмаса, жаҳонда инсоният тараққиётига салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган ҳолатлар рўй бериш хавфи туғилади. Масалан, кибертерроризм бунга мисол бўлади.
Глобал иқтисодий жиноятчиликнинг барча шакллари-наркобизнес, жиноий капиталларни «ювиш», халқаро коррупция билан қатъий курашни уюштириш. Ўзбекистон ўзининг бу стратегик мақсадларини амалга ошириш учун кўплаб тадбирларни муваффақиятли ҳаётга тадбиқ этмоқда. Бу мақсадга эришиш ҳар бир давлатнинг барқарор тараққиётга асосланган миллий тизимини ишлаб чиқишни талаб этади. XXI асрда умумбашариятни мана шундай мақсад сари йўналтириш ҳаётий заруриятга айланди.
Бу вазифаларни мамлакатлар қандай бажараётганлигини назорат қилиш ЮНИСЕФга юклатилган. ЮНИСЕФнинг фаолиятини тўлақонли олиб боришда кўмаклашаётган "Иннеченти" маркази ходимлари ўз тадқиқотларида мустақиллик йилларида Ўзбекистонда аҳолининг фаровонлиги ошиб борганлигини эътироф этган ҳолда, бу фаровонликнинг ошиши барқарор иқтисодий ўсишга таянганлигини алоҳида қайд қиладилар. Уларнинг маълумотига кўра, Ўзбекистонда янги ички маҳсулотнинг ўсиши 2002 йилга келиб, 1989 йилдагига нисбатан 106,8 фоизни ташкил этди. Айни чоғда бу кўрсаткич Молдовада 34,8, Россияда 64,3, Қозоғистонда 85,6 фоизга тенгдир.
Ўзбекистоннинг бу даражага эришувининг сабаби: инсонни улуғлаш ва эъзозлаш билан чекланмасдан, бу ғояни бозор муносабатларига ўтиш даври шарт-шароитларида, қонун-қоидалари, ҳаракат дастури ва уни рўёбга чиқариш усулларида ҳам тўла акс эттира олганлигида. Мана шу тамойилга асосланиб, Ўзбекистон ўзига хос ва мос йўл танлади. Бу йўл "сохта инқилобий сакрашларсиз, фожеали оқибатларсиз ва кучли ижтимоий ларзаларсиз, эволюцион йўл билан нормал, маданиятли тараққиётга ўтиш - танлаб олинган йўлнинг асосий мазмун ва моҳиятидир".
Шунингдек, глобаллашув Ўзбекистон учун қатор умумбашарий муаммоларни жаҳон ҳамжамияти билан биргаликда ҳал этишни ҳам вазифага айлантиради. Улар қуйидагилар:

• 
  ер юзида ялпи тинчликни сақлаш, термоядро урушининг олдини олиш ва адолатли халқаро иқтисодий тартибот ўрнатиш;
  
• 
  атроф-муҳитни самарали муҳофаза қилиш (экологик муаммо);
  
• 
  аҳоли сони ва таркиби билан моддий ва маънавий қадриятлар яратилиши мутаносиблигига эришиш (демографик муаммо);
  
• 
  ер юзи аҳолисини зарур озиқ-овқат ва қувват манбалари билан ишончли таъминлаш;
  
• 
  очлик, қашшоқлик ва қолоқликни тугатиш учун юксак ривожланиш ва улардан кейинда қолган мамлакатлар ўртасидаги кескин фарқни бартараф этиш;
  
• 
  хавфли касалликларни тугатиш;
  
• 
  инсон ҳақ-ҳуқуқлари ва эркинлигини ҳимоя қилиш, гендер тенглигини таъминлаш;
  
• 
  жаҳон маънавий муҳити софлигини таъминлаш (этикология муаммоси);
  
• 
  терроризм, диний экстремизм ва фундаментализмга, наркобизнесга қарши кураш ва бошқалар.
  

Хуллас, глобаллашув ва ахборотлашув барча мамлакатларнинг иқтисодиётига таъсир ўтказади ва бу таъсир ишчи кучидан фойдаланиш, товар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш, ишлаб чиқариш ва инвестицияларни жалб этиш, уларнинг бир мамлакатдан бошқасига кўчиши каби омилларни ўз ичига олади. Буларнинг барчаси ишлаб чиқариш самарадорлигини, меҳнат унумдорлигини, халқаро тенг ҳуқуқлар асосидаги ривожланишни таъминлайди.

XXI аср бошларига келиб дунё мамлакатлари ўртасида ўзаро таъсир шу қадар кучайиб кетдики, ҳозирги вақтда бу жараёндан тўла иҳоталаниб олган бирорта ҳам давлат йўқ. Глобаллашувнинг турли мамлакатларга ўтказаётган таъсири ҳам турлича. Бу ҳол дунё мамлакатларининг иқгисодий, ахборот, маънавий салоҳиятлари ва сиёсати қандай экани билан боғлиқ.

“XX аср сўнгида рўй берган улкан ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар, икки қутбли дунёнинг барҳам топиши натижасида нисбий мувозанатнинг бузилиши жаҳоннинг мафкуравий манзарасини тубдан ўзгартириб юборди.
XX асрда дунёда ғоявий қарама-қаршиликлар кескин ва мураккаб тус олган давр бўлди. XX аср сўнгида икки қутбли дунёнинг барҳам топиши, нисбий мувозанатнинг бузилиши натижасида жаҳондаги мафкуравий манзаралар тубдан ўзгарди”⁹⁴. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, “XX аср охирида дунёда жўғрофийсиёсий аҳамияти ва кўлами жиҳатидан ноёб ўзгаришлар рўй бермоқда. Бу ўзгаришлар бетакрор.
Улар нафақат мамлакатлар ўртасидаги ўзаро муносабатларда вужудга келган қарашлар ва уларнинг механизмларини чуқур ўйлаб кўришни, балки кўп жиҳатдан қайта баҳолашни ҳам талаб қилади. “Совуқ уруш” даврида халқаро муносабатларга асос бўлган кўп қоидалар, тамойиллар ва ғояларни тубдан қайта кўриб чиқиш талаб қилинмоқда. Бутун дунё яхлит ва бир-бирига боғлиқ тизим бўлиб бормоқда, унда ўзи-ўзидан қаноатланишга ва махдудликка ўрин йўқ. Бу ҳол ҳозирги халқаро муносабатларни шакллантирганда, халқаро тузилмалар билан ўзаро алоқаларда ва уларнинг фаолиятида иштирок этганда мутлақо янгича ёндашувларни ишлаб чиқишни зарур қилиб қўймоқда⁹⁵.
XX аср охири ва XXI аср бошларига келиб коммунистик ва социалистик партия таъсиридага социализм лагери парчаланди. Дунё мамлакатлари ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларга бўлинди. Ана шу ривожланган баъзи мамлакатлар ўз миллий мустақиллигини қўлга киритган, ривожланаётган мамлакатларни, жаҳон майдонларини мафкуравий жиҳатдан бўлиб олишга уринмоқца. Булар қуйидаги ҳолатларда кўринади:
Дунёни бўлиб олишга уринаётган сиёсий марказлар:
1. Буюк давлатчилик мафкураси.
2. Диний экстремистик мафкуралар.
3. Пансоветизм мафкураси.
4. Индивидуализм ва эгоизм ғояларини ифодалаган мафкуралар.
5. Турли диний секталарнинг ғояларни ифодаловчи мафкуралар.
Бу жараёнда турли мамлакатларни мафкуравий забт этиш ғоят катга иқгисодий манфаатлар билан қўшилиб кетмоқда. Ғоявий-мафкуравий тазйиқ ва тажовузларнинг олдини олиш учун эса ҳар бир миллат, давлат ўзининг ғоявий-мафкуравий дахлсизлигини таъминлайдиган чора-тадбирларни кўриши зарур бўлмоқда.
Ҳозирги даврда турли хил эски ва янги мафкура, ғояларнинг ўзаро кураши ҳар қачонгидан ҳам шиддатли тус олмоқда. Бунга сабаб социалистик тоталитар тузум емирилганидан кейин дунёнинг икки қарама-қарши қутбларга бўлиниши барҳам топган бўлса-да, турли хил мақсад-манфаатларни ифода этувчи мафкуралар, ғоялар кураши, тортишуви ҳали тўхтагани йўқ. Бу курашлардан мақсад инсон, шу жумладан, ёшлар қалбини эгаллаш, муайян мамлакат ёки минтақадаги бирор миллат ёки халқнинг онги ва тафаккурига таъсир ўтказиш, уни ўзига бўйсундириш, маънавий жиҳатдан заиф ва тобе қилишдан иборатдир. Фикр қарамлиги, тафаккур қуллиги эса ҳар қандай иқтисодий ва сиёсий қарамликлардан ҳам кўра даҳшатлироқдир.
Шу боисдан мафкура полигонлари ядро полигонларига нисбатан ҳам кўпроқ кучга эга. Агар ҳарбий, иқтисодий, сиёсий таҳдид, хавф-хатар, тазйиқ бўлса, буни сезиш, кўриш, олдини олиш мумкин. Аммо мафкуравий, ғоявий хавфни, тазйиқни тезда илғаб олиш, сезиш ниҳоятда қийин. Инсон ўз мустақил фикрига, собит эътиқодига, ўзи таяниб яшайдиган ҳаётий миллий қадриятларга, мустаҳкам иродага эга бўлмаса, жамиятда халқни ягона мақсад йўлида бирлаштирувчи миллий ғоя ва мафкура мавжуд бўлмаса, унинг турли зарарли ғоя ва мафкураларнинг тазйиқига бардош бериши амри маҳолдир. Ҳозирги даврда Ўзбекистонда «…жамиятимиз ҳаётига жиддий хавф туғдирадиган мафкуравий таҳдидлар қуйидагилардан иборат:

• 
  ислом халифалигини тиклаб, унинг байроғи остида мусулмон халқларини янги империяга бирлаштиришга қаратилган интилишлар;
  
• 
  ёш мустақил давлатларни собиқ иттифоққа бирлаштириш ғояси;
  
• 
  тарихимизни, миллий қадриятларимиз ва диннинг моҳиятини сохталаштиришга уринишлар;
  
• 
  ҳлоқсизлик ғояларини ёйиб, халқни маънавий жиҳатдан бузишга интилишлар;
  
• 
  турли мафкуравий воситалар орқали минтақавий ва давлатлараро можароларни келтириб чиқаришга қаратилган ҳаракатлар»⁹⁶.
  

Бундай ғоявий, мафкуравий таҳдидлар инсонлар ва халқнинг қалби, онгини забт этишга, уларни ўз миллий ва маънавий, маданий қадриятларидан, умумбашарий цивилизация ютуқларидан маҳрум қилишга, пировард натижасида мамлакатни ўзларига қарам қилиб олишга қаратилгандир. Шу боисдан ғоявий, мафкуравий хавфсизликни таъминлаш ғоят муҳим аҳамият касб этмоқда.
Экологик хавфсизлик табиат ва инсоннинг ўзаро муносабатларидаги муайян қонуниятларнинг бузилиши оқибатида юзага келадиган экологик фалокатларнинг олдини олишга қаратилгандир. Экологик хавф-хатар, фалокатлар инсоннинг табиат имкониятларини ва унинг ривожланиш қонуниятларини ҳисобга олмасдан, табиий ва минерал-хом ашё захираларидан ваҳшийларча, экстенсив усулда, жуда катта харажатлар ва исрофгарчиликлар билан фойдаланишга асосланиб хўжалик фаолиятини юритиш оқибатида юзага келмоқда. Ислом Каримов экологик хавфсизликни таъминлашнинг аҳамияти тўғрисида гапириб «Тараққиётнинг ҳозирги босқичида инсон билан табиатнинг ўзаро таъсирига оид бир қатор муаммоларни ҳал этиш фақат бир мамлакат доирасида чекланиб қола олмайди. Уларни бутун сайёрамиз кўламида ҳал қилиш зарур. Кўриниб турибдики, табиий муҳитни инсон юритадиган хўжалик фаолиятининг зарарли таъсиридан ҳимоя қилиш билан боғлиқ кўпгина муаммолар кенг кўлам касб этади. Шу сабабли улар фақат халқаро ҳамкорлик асосида ҳал қилиниши лозим»⁹⁷ , -деб таъкидлаган. Демак, экологик хавфсизлик миллий хавфсизликнинг муҳим таркибий қисми бўлиши билан бир қаторда глобал аҳамиятга ва тавсифга эгадир.
Иқтисодий хавфсизлик мамлакатнинг иқтисодий жиҳатдан мустақил, барқарор ривожланишга қодирлигини ифодалайди.
Информацион хавфсизлик юқорида тавсифланган миллий хавфсизликнинг барча шаклларини, айниқса, ғоявий, мафкуравий хавфсизликни таъминлашнинг воситаси сифатида намоён бўлади.
Шуни таъкидлаш жоизки, миллий хавфсизлик тушунчаси кўп қиррали ва хилма-хил шаклларда намоён бўлади. Аммо шунга қарамай, миллий хавфсизлик тушунчаси қуйидаги хусусиятларга эга.
Биринчидан, миллий хавфсизлик аниқ тарихий мазмунга эга, яъни жамиятга қайси соҳаларда ва қандай даражада таҳдидларнинг вужудга келаётганлигини аниқлашга қаратилган аниқ ҳолатлардаги аниқ таҳлилларни талаб қилади.
Иккинчидан, миллий хавфсизлик бир-бирига зид ўлчамлар, жамиятга хавф соладиган таҳдидлар ва уларни бартараф этишни тавсифлайдиган ижтимоий-иқтисодий параметрлар ва кўрсаткичлар билан ифодаланади.
Учинчидан, миллий хавфсизлик муаммосининг аҳамияти ва кескинлиги жаҳон ҳамжамияти ҳамда айрим мамлакат, ҳудуд тараққиётининг бурилиш даврларида ғоят ўсиб кетади.
Тўртинчидан, миллий хавфсизлик томойиллари ва параметрлари, кўрсаткичлари ўзгарувчан ҳамда турли мамлакатларда ўзига хос хусусиятга эга бўлади. Аммо шунга қарамасдан ҳар бир мамлакатнинг миллий хавфсизлиги инсониятнинг ижтимоий ва иқтисодий тараққиётининг умумий тенденциялари билан боғлиқдир. Шунингдек, умумбашарий, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий муносабатлар тизимидаги ўзгаришлар миллий хавфсизликка таъсир ўтказиб туради.
Бешинчидан, миллий хавфсизлик тушунчасига миллий давлат манфаатлари ва миллий ғоя, миллий мафкура ҳам ўз таъсирини кўрсатади.
Олтинчидан, миллий хавфсизликни таъминлашда иқтисодий хавфсизлик муҳим ўрин тутади. Чунки миллий хавфсизликни, шу жумладан мамлакатнинг сиёсий, конституцион тузумини, давлат мустақиллигини ва суверенитетини сақлаш, ҳарбий қудратини ошириш, экологик муаммоларни юмшатиш ва ҳал этиш авваламбор, мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятига ва қудратига, унинг иқтисодий хавфсизлигининг қай даражада таъминланганлигига боғлиқдир.
XX асрнинг охирларига келиб, «хавфсизлик» ва «миллий хавфсизлик» тушунчалари бизнинг лексиконимизда тез-тез қўлланила бошланди. Бу инсоният ривожланишининг мураккаблашуви, ядро, атом ва бошқа оммавий қирғин қуролларининг кенг тарқалиши, экологик вазиятнинг оғирлашганлиги, янги хавфли касалликларнинг вужудга келиши, терроризм хавфининг кучайиши, тоталитар тузум емирилганидан кейин дунёнинг қарамақарши қутбларга бўлиниши барҳам топгандан кейинги давлатлар ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши, янги мустақил давлатларнинг пайдо бўлиши, уларда бозор ислоҳотларининг амалга оширилиши билан изоҳланади. Дунёдаги бундай ўзгаришлар хавфсизлик, умумий ва миллий хавфсизлик муаммоларига бўлган эътиборни янада кучайтирди.
Хавфсизлик тушунчаси кўп қиррали бўлиб, турлича маънода талқин этилади. Шунга қарамасдан уларда умумий ғоя ҳам мавжуд бўлиб, бунга кўра хавфсизлик инсоният ҳаётининг турли соҳаларида вужудга келадиган хавф-хатардан ҳимояланиш, кафолатланиш маъносини англатади. Хавф-хатар эса давлат ва жамият ривожланишига, нормал амал қилишига таҳдид солувчи потенциал ёки реал куч, омил ҳисобланади. Хавфхатар намоён бўлишининг кескин шаклларига табиий, ижтимоий катаклизмалар, портлашлар ва ларзалар, кризислар, тангликлар, революция, қўзғолон, исён, уруш, қуролли тўқнашувлар киради.
Хавфсизлик кўп қиррали бўлиб, у бутун инсоният, давлат ёки иқтисодий тизимнинг нормал фаолият юритиши, ривожланиши учун нохуш, салбий, зарарли таъсирлардан, хавф-хатарлардан сақланиш, ҳимояланиш ҳолатини ифодалайди. Хавфсизлик умумий тарзда зиён етказиш учун потенциал шароитларнинг йўқлигини, сақланишлик, ҳимояланиш ва ишончлиликни англатади. Бу тушунча кишилар ва жамият ҳаёт фаолиятининг аниқ специфик соҳаларида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади.
Хавфсизлик қандай соҳада, қандай шакл ва қиёфада намоён бўлмасин уларнинг барчаси умуийлик хусусиятига эгадир. Умуман хавфсизлик хавф-хатардан ҳимояланиш шарти ва стратегияси сифатида ижтимоий тизим, шахс, жамият ва давлат ҳаётфаолиятининг нормал амал қилишини таъминлашга йўналтирилган бўлади⁹⁸ .
Хавфсизликнинг субъектлари шахс, аҳоли ижтимоий гуруҳлари, кишилар уюшмалари ҳамда бирлашмалари, давлат ва жамият ҳисобланади.
Хавфсизлик объекти инсон ҳаётининг барча соҳалари, шу жумладан шахсийоилавий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий, маънавий табиий соҳа ва жабҳаларини ўз ичига қамраб олади.
Хавфсизлик тушунчаси кенг қиррали бўлиб, ўзининг объектлари ва субъектлари нуқтаи назаридан турли шаклларда намоён бўлади. Аммо ҳозирги даврда бу тушунчанинг умумлашган шакли миллий хавфсизлик деб аталади. Кўпгина ривожланган мамлакатлар ўз миллий хавфсизлик стратегияларини ишлаб чиқмоқдалар. Масалан, АҚШда Президентнинг миллий хавфсизлик соҳасидаги конституцион мажбурияти ва бош вазифаси сифатида мамлакат аҳолисини, унинг территориясини ва америкаликларнинг турмуш тарзини ҳимоя қилиш белгиланган.
Миллий хавфсизлик элементлари ичида армиянинг жанговарлиги, бошқа мамлакатларда демократияни қўллаб-қувватлаш билан бир қаторда Американинг иқтисодий тараққиётига кўмаклашиш ҳам киритилган. Иқтисодиётни жонлантириш, миллий маҳсулотлар рақабатбардошлилигини ошириш, янги хорижий бозорларни очиш, янги иш жойларини яратиш ҳам миллий хавфсизликнинг муҳим элементлари ҳисобланади. Миллий хавфсизлик фуқароларнинг, жамият ва давлат ҳаётий муҳим манфаатларининг, шунингдек, миллий қадрият ва ҳаёт тарзининг кенг кўламдаги ва турли-туман ташқи ва ички таҳдидлардан ҳимояланганликни ифодалайди.
Халқаро тинчлик ва хавфсизликни қўллаб-қувватлаш деганда давлатлар ва халқаро ташкилотларнинг фаолиятидаги мақсади тинчликнинг бузилишига йўл қўймаслик ва халқаро хавфсизликка тахдид қилишнинг олдини олишдан иборат бўлиб, жумладан, халқаро ҳуқуқнинг асосий принципига айниқса куч ишлатиш ва тахдид солишни ман этишга асосланади. Халқаро тинчлик ва хавфсизликни қўллаб-қувватлаш фаолияти давлатлараро сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва бошқа халқаро ҳаётга тааллуқли бўлган тармоқларни янада ривожлантириш ва ўрнатишдан иборат. Бундан ташқари, халқаро тинчлик ва хавфсизликни қўллаб-қувватлашнинг махсус нормативли, ташкилий ва моддий хусусиятга эга бўлган кафолатлари мавжуддир. Халқаро низоларда ва тинчлик йўли билан барқарорлаштиришда ва мавжуд жамоа хавфсизликни қўллаб-қувватлашда ташкилий кафолатлар ташкил этилади. Моддий кафолатларга қуроллаштирилишнинг чекланиши ва қуролсизлантириш каби чоралар киради. Халқаро тинчлик ва хавфсизликни қўллабқувватлашда махсус ваколатга БМТ эгадир. У Низомининг 1-моддасига асосан халқаро тинчликни ва хавфсизликни қўллаб-қувватлаш ва шу мақсадца унинг олдини олишда эффектли жамоа чораларини қўллашда тинчлик йўл билан хал қилиш мақсадини кўзлайди.
Миллий хавфсизлик манфаатларни ҳимоялашнинг умумий шакли бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, у манфаат эҳтиёжларининг намоён бўлиш шакли ҳамдир. Бошқача айтганда, манфаат эҳтиёжларини қондириш ва моддий, маънавий, умуминсоний қадриятлардан баҳраманд бўлиш ва фаровонликка интилиш тўғрисидаги тасаввурларнинг жамисини ифодалайди.
Миллий хавфсизлик фуқаролар, яъни шахс, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилишга йўналтирилган бўлади. Шахс, фуқаро манфаатлари конституцион ҳуқуқ ва эркинликларини, яшаш хавфсизлигини таъминлаш, турмуш даражаси ва сифатини ошириш, жисмоний маънавий, интеллектуал ривожланишдан иборат.
Жамият манфаатлари демократияни мустаҳкамлаш, ижтимоий-сиёсий барқарорлик, фуқаролар ўртасида тинчлик ва миллатлараро тотувликни сақлаш, аҳолининг яратувчилик фаоллигини ошириш ва унинг барча ижтимоий ва этник гуруҳларининг маънавий ривожланишини таъминлашни ўз ичига олади.
Давлат манфаатлари эса конституцион тузумни, мамлакат суверенитети ва территориал яхлитлигини ҳимоя қилишни, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий барқарорликни қарор топтириш, қонунларнинг сўзсиз амал қилишини таъминлаш, ҳуқуқ тартиботни қўллабқувватлаш ва тенг шериклик асосида халқаро ҳамкорликни ривожлантиришдан иборат. Ушбу манфаатлар бир-бирлари билан ўзаро боғланган бўлиб, улар жамият аъзоларининг мустақиллигини таъминлаш, халқ фаровонлиги ва турмуш даражасини ошириш, унинг маданиятини маънавий қадриятларини сақлашга бўлган интилишларини ифодалайди. Шу боисдан ҳар қандай мамлакат манфаатлари учта муҳим мақсадга йўналтирилган бўлади:
1) халқ фаровонлигини ошириш;
2) мамлакат ҳаёт фаолиятини ва ҳудудини ҳимоя қилиш ҳамда обод этиш;
3) миллий маданиятни ривожлантириш.
Ўзбекистонда миллий хавфсизлик миллий истиқлол мафкураси билан ҳамоҳангдир. Чунки «...миллий истиқлол мафкураси, ўз мазмун-моҳиятига кўра, Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий тараққиётига хизмат қилади, барча сиёсий партиялар, гуруҳлар ва қатламларнинг - бутун халқимизнинг қуйидаги умумий манфаатларини ифодалайди:

• 
  мамлакатнинг мустақиллиги, ҳудудий яхлитлиги, сарҳадлар дахлсизлиги;
  
• 
  юртнинг тинчлиги, давлатнинг ҳарбий, иқтисодий, ғоявий, экологик, информацион таҳдидлардан муҳофаза этилиши;
  
• 
  мамлакатда фуқаролараро ва миллатлараро тотувлик, ижтимоий барқарорлик муҳитини таъминлаш;
  
• 
  ҳар бир оила ва бутун халқнинг фаровонлиги;
  
• 
  жамиятда адолат устуворлиги, демократия, ўз-ўзини бошқариш тамойилларининг амал қилиши»⁹⁹.
  

Ушбу манфаатлар миллий давлат манфаатини ташкил этади. Мамлакатнинг миллий хавфсизлиги унинг миллий манфаатини турли сиёсий, ҳарбий, иқтисодий, экологик, ғоявий, информацион ва бошқа омиллар ҳамда таҳдидлардан ҳимоя қилишга йўналтирилган бўлади. Шу боисдан миллий хавфсизлик таркиби мураккаб тузилишга эга бўлиб, сиёсий, ҳарбий-мудофаа, ғоявий, иқтисодий, экологик, информацион хавфсизликларни ўз ичига олади.
Сиёсий хавфсизлик мамлакатнинг миллий-давлат тузилишини, конституцион тузумни ҳимоя қилишга йўналтирилган бўлади. Ҳарбий-мудофаа хавфсизлиги мамлакат мустақиллиги, ҳудудий яхлитлиги ва сарҳадлар дахлсизлигини таъминлашга қаратилган. Ғоявий, мафкуравий хавфсизлик ҳозирги даврда долзарб аҳамият касб этмоқда. Мафкура, ғоя ҳар қандай жамият ҳаётида муҳим роль ўйнайди. Чунки мафкура мавжуд бўлмаса, ҳар қандай жамият ўз тонлаган йўлини йўқотиши мумкин. Қаерда мафкуравий бўшлиқ вужудга келса, ўша ерда бегона мафкура ҳукмронлик қилаши барчага аён ҳақиқатдир.
Миллий ғоя мамлакат стратегиясидир. Унда Ўзбекистон аҳолисининг манфаатлари, мақсадлари ва энг эзгу орзу-истаклари ифодаланган. Айни пайтда миллий ғоя Ўзбекистон халқи маънавияти ва менталитети маҳсули ҳамдир. И.Каримов таъкидлаганидек, “Ёр, оила, ота-она, болалар, қариндош-уруғлар, қўни-қўшнилар, халқ, виждон, мустақил давлатимизга садоқат, инсонларга ҳурмат, ишонч, хотира, эркинлик, маънавиятнинг ана шундай маъноси кенг”¹⁰⁰. Худди шу ҳодисалар миллий ғоянинг негизини ташкил этади. Миллий ғоя мана шу қадриятлар, орзу-умидлар асосида вужудга келади.
Халқимиз ичида “фалончининг ўғли ёки қизи йўлдан озди”, “айниди” “йўлдан уришибди”, “хиёнат қилди”, “ишончдан чиқди”, деган иборалар юради. Булар бир одам ҳақида илгаридан мавжуд бўлган тушунча хулосанинг ўзгаргарганлигини одамлар бирбирларига шундай билдирадилар. Бу – бирор киши ҳақида халқ фикрининг ё яхши, ё ёмон томонга ўзгарганлигини, бундан кейин унга муносабатда, у билан ҳамкорлик қилишда шуни ҳисобга олинглар, деган маънони билдиради. Бунга сабаб – одамнинг бирор синов вазиятида ўз обрўси, ҳурматини сақлаб, унга илгаридан билдириб келинаётган ишончни ҳимоя қилганлиги, ёки аксинча, оқламаганлигини, ишончдан қолганлигини билдиради. Бу – мафкуравий иммунитетнинг ўзбекларимизнинг кундалик ҳаётидаги кўринишларидан бири, деса бўлади.
Аслида мафкуравий иммунитетнинг ички тузилиши қандай? Мафкуравий иммунитет – одам ўз хаётида амал қиладиган англанган қоидалар йиғиндиси. Ёки рамзий қилиб, уни шахснинг мафкуравий конституцияси деб атаса ҳам бўлади. Бу конституция икки асосга таянади. Биринчиси – у яшаётган миллий-маънавий муҳитда қабул қилинган меёрлар. Иккинчиси – шу меъёрларнинг одам дунёқарашида ўзлаштирилган қисми. Демак, шахс ва жамият мафкураси уйғунлиги жамиятни, давлатни кучли қилади. Акс ҳолда, одамлар мафкураси ҳаммани бирлаштириб турувчи умуммиллий ғоя, мафкура, дунёқарашдан қанчалик узоқлашса, бундай жамият шунчалик мафкуравий парокандаликка яқинлаша боради. Бу муаммони миллий тарбия, мафкуравий профилактикага йшналтирилган тарғибот– ташвиқот ишлари бартараф қилади.
Ҳар бир мамалакатнинг ўз тарғибот–ташвиқот тизимлари бор. Улар турлича номланса хам мақсад ва функциялари бир. Яъни умуммиллий бирликни яратиш, сақлаб туриш, кучайтириш, умуммиллий мақсад сари рағбатлантириш, йўналтиришдан иборат. “Агар тарихга назар солсак, илгари кучли давлатлар заиф мамлакатларни очиқдан-очиқ босиб олиб, уларга ўз ҳукмини ўтказган бўлса, XX асрнинг охирига келиб, бундай сиёсат янги бир шакл касб этди. Хозирги вақтда кудратли давлатлар ва муайян сиёсий марказлар ЎЗ мақсадларига эришиш учун аввало забт этмокчи ўз таъсир доирасига олмоқчи бўлган мамлакатларнинг аҳолиси онгини ўзига қарам килишга интилади”¹⁰¹.
Халқаро терроризм мафкураси ва биз дуч келаётган информацион хуружлар, диний ақидапарастлик, экстремизмнинг халқимиз онги ва қалбини эгаллашга қаратилган уринишлари ёшларни миллий истиқлол ғояси асосида тарбиялаш олдига янги вазифаларни қўймоқда. Жумладан, тарбиявий ишларда ёт мафкураларнинг мустақиллигимизни мустаҳкамлашимизга қарши олиб бораётган ёвуз ҳужумларини зарарсизлантириш зарурати алоҳида таъкидланмоқда.
Токи улар миллий илдизлари бақувват, дунёни чуқур англайдиган. замон тараққиёти билан баробар қадам ташлайдиган инсонлар булиб етишсин. Ана шунда жоҳил ақидапарастнинг "даъвати" ҳам, ахлоқни рад этадиган, биз учун мутлақо бегона ғоялар ҳам уларга ўз таъсирини ўтказа олмайди. Шу маънода миллий мафкура масаласи биз учун бу-гунги кунда нечоғли муҳим ва долзарб эканига яна бир бор ишонч ҳосил қилиш мумкин”¹⁰².
“Ҳозирги кунда диний экстремизм мафкурасига, қўпорувчилик-террорчиликка қарши курашдаги асосий вазифа-аҳоли ўртасида, айниқса, ёшлар билан олиб бориладиган тарғибот-ташвиқот ва тарбиявий ишларни изчил, чуқур ўйланган тизим асосида ташкил этиш ва уларнинг таъсирчанлигини кескин кучайтиришни бугун бошимиздан кечираётган ҳаётнинг ўзи тақозо этмоқда”.
«Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар» рисоласининг сўзбошисида ҳам «Ҳозирги мураккаб шароитда халқимиз, аввало, ўсиб-униб келаётган ёш авлодимиз онги ва қалбида мафкуравий иммунитет ҳосил қилиш муҳим аҳамиятга эга», - деб таъкидланган эди.
Ёшларда мафкуравий иммунитетни шакллантиришнинг аҳамияти муҳим ижтимоий-маънавий зарурат сифатида ортиб бормоқда.
Шу сабабли замонавий олий ўқув юрти маънавий-маърифий ишлари мазмуни ва уларни янада такомиллаштиришни, яъни мафкуравий муаммоларни ва ғоявий кураш масаласини янада чуқур илмий-педагогик таҳлил қилиш, талаба ёшларда амалий мафкуравий кўникмаларни шакллантириш йўлларини яхшилаш, талабаларни мафкуравий тарғиботга тайёрлаш методларини ишлаб чиқишни талаб этади.
Мустақиллик миллий тараққиётимизнинг ҳозирги босқичида таълим муассасаларининг муҳим вазифаларидан бири - ёшларни юксак ғоявийлик ва миллий ғояга содиқлик, ёт мафкураларга қарши муросасизлик руҳида тарбиялашдир. “Ёшларимизни бу бало-қазолардан асраш учун жамият маънавий ҳаётида бўшлиқ пайдо бўлишига асло йўл қўйиб бўлмайди. Бундай бўшлиқ юзага келган тақдирда эса, уни ёшларнинг илмга, касб-ҳунарга, соғлом турмуш тарзига, бунёдкорлик ишларига қизиқишлари билан ҳамоҳанг бўлган янгича ҳаёт мазмуни, янгича қадриятлар билан тўлдириш лозим.
Энг муҳими, шуни унутмаслигимиз керакки, ёшларимизга, бинобарин, келажагимизга таҳдид солиб турган бу хавфларнинг олдини олиш учун бугун қатьий ҳаракат қилмасак, эртага кеч бўлиши мумкин.
Биз фарзандларимизни Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фаровонлигига эришишдек олий мақсадларимиз руҳида тарбиялашимиз, уларни ана шу мақсадлар сари етаклашимиз керак.
Ёш авлодимизни ана шундай тажовузлардан ҳимоя қилиш учун курашда биз қуйидаги икки йўналишни энг муҳим ва ҳал қилувчи мақсад сифатида белгилаб, уларни бир-бирига уйғунлаштиришимиз лозим¹⁰³.
Агар ҳозирги кунда ҳаётга кириб келаётган ёшларимиз ана шу қадриятларимизни асраб-авайласа, шу орқали ўзининг кимлигини, қандай буюк зотларнинг авлоди эканини англасагина четдан жуда ката ҳуруж сифатида ҳамла қилаётган, фарзандларимизнинг қалби ва онгини эгаллашга қаратилган ғоявий ва мафкуравий таъсирларга ҳам қарши тура олади.
Бундай таъсир қуролларига эга бўлган кучларнинг асосий мақсади нимадан иборат? Ёшларимизни аввало миллий заминдан, азалий қадриятлардан жудо қилиш, қандайдир қиёфасиз инсонларга айлантириш - мана уларнинг мақсади. Агарки миллатимиз жозибали, лекин сохта ва зарарли ғоялар тажовузи зимдан кучайиб бораётган бугунги мураккаб замонда ўз қадриятларини эъзозлаб, авайлаб сақлайдиган бўлса, билиб қўйинглар, бизга ҳеч қандай куч хавф сололмайди. Биз ўзлигимизни, асл қиёфамизни йўқотмасак, отабоболаримиз ҳеч кимдан кам бўлмаганини, биз ҳам уларнинг йўлидан бориб, эртага ҳеч кимдан кам бўлмаслигимизга ишониб, бу ҳақиқатни чуқур англаб яшасак, мақсадмуддаоларимизга албатта етамиз.
Тўғри, ҳар қандай давлат учун ҳарбий куч-қудрат, дейлик, замонавий қурол-аслаҳа, ракета ва самалётлар, замбараклар, профессионал аскар ва офицерлар, умуман, армия ҳам керак. Лекин биз учун бугун энг ката куч – бу миллий қадриятларимиз, қадим тарихимиз, ўзимизнинг маънавий ва моддий қудратимизга, эртанги кунимизга бўлган ишонч.
«Бугун биз шиддат билан ривожланиб бораётган глобаллашув замонида яшаяпмиз. Бугун ёшларимиз нафақат ўқув даргоҳларида, балки радио-телевидение, матбуот, Интернет каби воситалар орқали ранг-баранг ахборот ва маълумотларни олмоқда.
Гоҳида Интернетдан олинаётган хабарлар ёшларнинг онгига салбий таъсир кўрсатиши мумкин, деган фикрлар ҳам эшитилиб қолади. Мен бундай фикрга қўшилмайман. Нега деганда, сода қилиб айтадиган бўлсак, Интернет – бу катта бир дўкон. Дўконга борганда, одам хоҳлаган молини сотиб олади. Мана, масалан, сиз катта бозорга кирдингиз. Ундан ўзингиз истаган буюмни сотиб оласиз. Интернетни ҳам шундай бир бозор, яъни ахборот бозори деб тушуниш керак.
Интернетни ёпиб қўйиш, ундан фойдаланишни тақиқлаш - мутлақо аҳмоқона иш. Лекин биз болаларимизни шундай тарбиялашимиз керакки, улар Интернет бозорига кирганда фақат ўзи учун зарур нарсани олсин. Ўғил-қизламизга Интернетдан, ахборотдан фойдаланиш маданиятини ўргатишимиз зарур.
Сир эмас, Интернетдаги бизнинг миллий қадриятларимизга тўғри келмайдиган маълумотлар, масалан, беҳаё тасвирлар ҳам бор. Таажжубки, ҳозир дуне бозорида яланғоч аёлнинг танаси кўрсатилмаса, бу реклама реклама ҳисобига ўтмайди. Нафақат Интернет, балки телевизорда ҳам шундай.
Шунинг учун ҳам биз болаларимизни шундай тарбиялашимиз керакки, дунёнинг қайси бурчагидан қандай маълумот келмасин, қандай ахборот тажовузи бўлмасин, улар ҳар қандай ҳолатга тайёр туриши лозим. Бундай хуружлардан ўзини йўқотиб қўймаслиги керак.
Албатта, уларни фақат ўраб-чирмаб, йўқ, болам, у ерга борма, буни кўрма, деб бир томонлама тарбия бериш бугунги замонга тўғри келмайди. Айтмоқчиманки, ёшларнинг атрофини темир девор билан ўраб бўлмайди».
Албатта, Интернетда миллий маълумотлар тизимини яратиш учун ҳам маблағ, ҳаракат ва интилиш зарур. Минг афсуски, болаларимизга шундай шароитни яратишда бироз оқсоқлик қиляпмиз.
Нима учун биз бу борада замондан орқада қоляпмиз? Тарбия ҳақида кўп гапирамиз. Лекин тарбия ҳозир кўпроқ Интернет сайтлари орқали бўлаётганини ҳам тушунишимиз лозим. Хўш, айни пайтда Интернет тизимидан ким энг кўп ва унумли фойдаланаяпти? Мана, Америка Қўшма Штатларини олинг, бу мамлакатда ҳар ким ўз манфаатини ифода этадиган маълумотларни Интернетга киритса бўлди, одамлар ўзи излаб топади. Дунёнинг бошқа чеккасида турган киши эса шу маълумотни олади. Қаранг, хат ёзиш, уни почта орқали юбориш билан эмас, балки ҳамма ишни Интернет орқали ҳал қилиш у ерда бугун одатий ҳолга айланган».
Биз баъзан Ғарб маданиятини тўхтовсиз кириб келаётгани ҳақида таассуф билан гапирамиз. Бу шундай кучли оқимки, унга қарши чиқиш жуда мушкул. Бунинг фақат бита йўли бор. У ҳам бўлса, Интернетга ўзимизга керакли, миллий ғоямиз, миллий манфаатларимизга мос бўлган маълумотларни ўз вақтида киритишдан иборат.
Шундан келиб чиқиб, биз ҳам бу масалага чуқурроқ ёндашиб, керакли ишларни вақтида қилмасак, ота-оналар ва мутасаддиларнинг диққатини шу муҳим масалага жалб қилмасак, қолоқ бўлиб қолишимиз мумкин. «Іолва деган билан оғиз чучимайди», деган мақолни назарда тутиб, тезроқ амалий ишларга ўтиш зарур, деб ҳисоблайман.¹⁰⁴
Ёшлар дунёқарашида соғлом эътиқод, ишонч ва миллий қадриятларнинг устуворлиги ёт мафкураларга қарши иммунитетни тарбиялашда:

• 
  миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар билан қуроллантириш;
  
• 
  ҳаёт ҳодисаларини дунёвийлик, илмийлик тамойили асосида таҳлил қилиш ва баҳолашга одатлантириш;
  
• 
  ўз қарашларини ҳимоя қилишга ўргатиш;
  
• 
  бузғунчи мафкураларга ҳар доим, ҳамма жойда муросасиз бўлишга тайёр бўлишлари зарур.
  

Ёшларда мафкуравий иммунитетни шакллантириш педагог кадрларнинг ғоявий- назарий ва услубий тайёргарлигига ҳам боғлиқдир. Ҳар бир профессор-ўқитувчи, энг аввало, миллий ғоямизнинг тарғиботчиси бўла олиши керак.
Мафкуравий иммунитетни шакллантириш жамият ҳаётининг энг нозик жиҳатларидан, ёшларнинг миллий ҳис-туйғулари, мақсад ва интилишлари, маънавиймаърифий ва руҳий-аҳлоқий даражасига бевосита боғлиқ ҳодиса. Шундай экан, ёшларимиз ёт мафкураларнинг «меҳрибонлиги», «холислиги» ва «бетарафлиги», «ёқимлилиги», “дўстоналиги” ортида нима ётганини англай билишлари лозим. Яъни, уларнинг замирида мунтазам тактикасини ўзгартириб турувчи жонсарак ақидапарастлик тарғиботи турганини танишга, тушунишга ўргатиб бориш керак.
Ҳар бир фуқаро, йигит-қиз, ўқув гуруҳи, маҳалла аҳлининг мафкуравий иммунитетини беш даражада баҳолаш мумкин.
биринчи, қуйи даража – фуқаро, ёшлар миллий ғоямиз моҳиятидан хабардор эмас;
иккинчи даража – хабардор, лекин миллий ғоя чуқур англанмаган, кундалик ҳатти-ҳаракат асоси, мотивларига айланмаган;
учинчи даража –билимлар бор, лекин улар назарий бўлиб, фуқаро, ёшларимиз уларни кундалик ҳаётда қўллашга қийналадилар;
тўртинчи даража – миллий ғоя англанган, ғоявий таъсирни шахсий ва миллий манфаатлар уйғунлигидан келиб чиқиб баҳолай олади: ички ва ташқи сиёсий, мафкуравий таъсирларга қарши асосли салбий муносабат – иммунитетни намоён қила олади, бироқ, бошқаларни бу ишга даъват қилмайди;
бешинчи даража – фуқаро, ёшлар миллий ғояни ўз эътиқодига айлантирган ва буни ҳамма жойда, доимо амалда қўлламоқда, бузғунчи мафкуравий, сиёсий ғояларга фаол қарши курашади, бошқаларни ҳам шунга фаол даъват қилади.
Мафкуравий иммунитети юксак даражада шаклланган фуқаро атрофидагиларни ҳам ғоявий тарбиялаш салоҳиятига эга бўлади. Ўзи ва миллати учун бефойда, зарарли одатларидан воз кечади. Миллат манфаатларини ўз манфаати, ўз манфаатини эса миллат манфаатига эришиш шарти деб тушунади.
Ҳар бир мафкуравий таъсирга: Бу маълумотни кимлар, нима мақсадда тарқатишмоқда? Тарқатувчи бундан қандпй фойда олмоқчи? Айтилаётган гаплар ҳақиқатми, ниқобми? Диний экстремизм нима деяпти – нима қиляпти?,- деган таҳлилдан келиб чиқиб муносабат билдиради.
Хуллас, ўз вазифасини миллатнинг кунига яраш, оғирини енгил қилишда кўради. Шу сабабли у ўз шахсий қобиғидан чиқиб кўтарилади ва миллат манфаати учун, миллат фаровонлиги орқали ўзини камолотга эриштириш учун бошқалардан кўпроқ, самаралироқ меҳнат қилади. Миллий ғоя, мақсадга ишонади, уни ҳимоя қилади. Мафкуравий 56 профилактиканинг пировард мақсади аҳоли, айниқса ёшларимизда мустаҳкам мафкуравий иммунитетни кафолатли шакллантиришдир. Шу ўринда мафкуравий иммунитет моҳиятини содда, халқчил талқин қилишга зарурат туғилади.