Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

“ШАХС”, “ДАВЛАТ”, “ДАВЛАТ ХИЗМАТЧИСИ” 
ТУШУНЧАЛАРИНИНГ АХЛОҚИЙ МОҲИЯТИ 
Инсон камолоти кўп қирралидир. Унинг буюклиги маънавий камолот 
даражаси билан белгиланади. Етук маънавиятга эга бўлган инсонгина 
жамият муаммоларини ақли ва заковати билан ечишга ҳаракат қилади. 
Чунки инсон ўз атрофидаги одамлар таъсирида камолотга эришади. Зотан, 
инсон жамиятда яшар экан, ундан четда туролмайди. Инсонларга хос бўлган 
ахлоқ меъёрлари жамият тараққиёти ва ҳаётий эҳтиёжлар таъсирида ўзгариб 
туради. Таълим-тарбия, ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва 
ривожланиши инсонларнинг хатти–ҳаракатларини, улар ўртасидаги 
муносабатларни маънавият билан боғланмаган табиий эҳтиёжлар ва 
имкониятлар чегарасидан тобора узоқлаштириб боради.
Ўзбекистон 
Республикаси 
мустақилликка 
эришгач, 
давлат 
бошқарувининг асосий йўналиши умумэътироф этилган тамойиллар, халқаро 
ҳуқуқий ҳужжатлар ҳамда демократик стандартлар асосида ҳуқуқий давлат 
қуришни белгилаб олди.
Ҳуқуқий давлатнинг шаклланиши ва жамият бошқарувининг 
такомиллашуви ўртасидаги ўзаро алоқадорлик кучайиб бораётган ҳамда 
эркин фуқаро маънавияти ва озод шахсни шакллантириш масаласи 
олдимиздаги муҳим вазифага айланиб бораётган ҳозирги пайтда давлат 
бошқаруви қатъи қонунлар асосида амалга ошишини тақозо этмоқда. Бу эса 
бевосита давлат хизматидаги ходимдан юксак фазилатларни ўзлаштиришни 
талаб қилади. 
Ахлоқ – маънавиятнинг амалда намоён бўлиши. Илм, билим, дунёқараш, 
идрок ва иймон инсоннинг хулқ-атворида ўзига хос тарзда акс этади. Инсон 
маънавияти эса ахлоқий фазилатлар орқали намоён бўлади. Маънавият – ҳис 
этиладиган, англанадиган, оқилоналикка асосланган ботиний қудрат бўлса, 
ахлоқ бевосита ҳар бир шахснинг ўзгаларга нисбатан маънавий 
муносабатини англатади. Шу сабабли ахлоқий тушунчалар айни пайтда 
маънавий тушунчалар сифатида эътироф этилади. Зотан, ахлоқ инсоф ва 
адолат, иймонийлик ва ҳалоллик, меҳр ва мурувват, саховатпешалик ва 
бағрикенглик, раҳмдиллик ва мурувватлилик, меҳрибонлик ва ғамхўрлик 
сингари маънавий тушунчаларни инсоннинг ҳаётий фаолиятида юзага 
чиқарадиган маънавий ҳодисадир. Зеро, «Ахлоқ ижтимоий муносабатлар 
заминида алоҳида шахс сифатида мавжуд бўлган инсонларнинг ўз-ўзини 
идора қилиш шакллари ва меъёри, ўзаро мулоқот ва муносабатларда уларга 
хос бўлган маънавий камолот даражасининг намоён бўлишидир»
1
Барча даврларда инсон ва жамият ўртасидаги ахлоқий муносабатлар 
сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий мезонлар асосида бошқарилган. Айниқса,, шарқ 
халқларида, хусусан, халқимизнинг инсоний муносабатлар асосини ахлоқ ва 
1
Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. Т.: «Университет», 1998, - Б38. 

---

5 
ахлоқийлик ташкил этган: сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий муносабатлар 
заминида ҳам ахлоқий мезонлар устунлик қилади. 
Инсон шахс бўлиб туғилмайди, балки жамият, оила ва турли 
муносабатлар натижасида шахс сифатида шаклланади. Унинг баркамол 
даражага кўтарилиши ҳам жамиятда амалга ошади. Инсон баркамоллигининг 
энг муҳим кўрсаткичларидан бири ўзини ўзи англаши ҳисобланади, чунки 
ўзини ўзи англамаган инсон баркамол шахс даражасига етиб келмайди. У 
ўзини англагандагина ўзгаларни англашда ва турли муносабатларда 
«мен»лигини намоён этади. 
Шахс, Аввало,инсон, одам боласи сифатида энг олий қадрият 
ҳисобланади. Унинг маънавий камолоти ҳозирги кунда кўп жиҳатдан 
умуминсоний, миллий ва шахсий қадриятларнинг таъсирига, акс таъсирига 
боғлиқ. У – алоҳида киши, ижтимоий-маънавий, ахлоқий моҳиятни ўзида 
мужассамлаштирган инсон. Бу тушунча барча ижтимоий-гуманитар 
фанларда ўз предмети нуқтаи назаридан ишлатилади. Шахс ҳақида хилма -
хил талқинлар бор. Шахс — биофизиологик, ижтимоий, маънавий, ахлоқий 
ва эстетик фазилат ва ҳислатларнинг яхлит бир бутунликка айланиши ҳамда 
муносабатлар тизими билан қамраб олинишидир. Шахснинг шаклланишида 
қуйидаги омиллар қатнашади: 1) биологик (насл); 2) табиий муҳит; 3) 
маданий муҳит; 4) ижтимоий тажриба; 5) одамлар билан муносабат. 
Шахснинг биофизиологик жиҳати — овқатланиш, жойлашиш, жинсий 
алоқага киришиш, бола туғилиши каби индивидуал фаолияти билан боғлиқ 
ҳодисалар. Шахснинг шаклланишига табиий алоқадор буюм ва алоқалар 
олами физик муҳит деб аталади. Шахс маданийлашган жонзот; ижтимоий 
тарихий тажрибага эга бўлган муайян авлод вакили; одамлараро 
муносабатлар субъекти бўлиши ҳам мумкин. Бу уч омил ҳам шахс ҳаёти ва 
фаолиятида муҳим аҳамият касб этади.
Шахс деганда, муайян ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлган ўзига хос 
интеллектуал, руҳий, иродавий, шахсий белги ва сифатларга эга бўлган 
инсон тушунилади. Фалсафий жиҳатдан, шахс – бир инсоннинг жамиятдаги 
ўрнини билдиради. 
Шахс - бу жамиятнинг маълум бир бўлаги, унинг субъектидир. У 
жамиятдан ташқарида бўлиши мумкин эмас, Жамият ва шахс ўртасидаги 
муносабатлардан давлат пайдо бўлади, сўнг, асосан, давлат ва шахсга 
нисбатан акс этади. Шахснинг давлатдаги ҳолатини ҳуқуқий қоидалар билан
мустаҳкамлаш натижасида янги тушунча – “шахснинг ҳуқуқий ҳолати” 
тушунчаси вужудга келди. Давлат пайдо бўлиши билан шахсларнинг 
ҳуқуқий ҳолатини белгилаб берувчи қоидалар давлатнинг қонуний 
ҳужжатларида акс эта бошлаган. Шахс ҳуқуқий ҳолатга эга бўлиши билан
давлат ривожи, унинг тараққиётига улкан ҳисса қўшади. Давлатнинг 
қудратли, кучли бўлишида юксак малакали, ахлоқан баркамол шахслар 
керак. 

---

6 
Тажрибамизда янги давлат ва жамият барпо этиш учун қонунга, миллий 
шароитга ва ўтмиш маънавий меросига асосланиш муҳим ўрин тутади. Бу уч 
муҳим асос Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихида мутлақо янги 
ғоялар, асослар ва йўналишларни юзага келтирди. Шу маънода давлат ва 
жамият бошқарувида бошқарув маданияти ва раҳбар шахснинг ўрни 
масаласи ҳам янгича аҳамият касб эта бошлади. Ўзбекистон Республикаси 
Биринчи Президенти И.Каримов 1990 - йиллардаёқ янги маданий 
муносабатлар даврида раҳбар шахснинг, аввало, маънавияти юксак бўлиши 
масаласини қатъи кун тартибига қўйган эди. Бу билан Биринчи Президент 
мустақил фикри, юксак онги ва касбининг етук эгаси бўлган раҳбар 
шахсларнинг янги авлодини шакллантиришни назарда тутган эди.
Шу сабабли Президентимиз Ш.М.Мирзиёев томонидан бошқарув 
маданияти ва раҳбар шахс маънавиятига доир ўз концептуал қарашларини 
тадрижий равишда, изчил баён қилиниб :“Тaнқидий тaҳлил, қaтъий тaртиб-
интизoм ва шaxсий жaвoбгарлик ҳaр бир рaҳбaрни – бу Бoш вазир ёки унинг 
ўринбoсaрлари бўладими, ҳукумaт aъзoси ёки ҳудудлар ҳoкими бўладими, 
улар фaoлиятининг кундалик қoидаси бўлиб қoлиши кeрaк,”
1
– деб бежиз 
таъкидланмаган. 
Инсон руҳияти соғлом бўлса, ўзлигини англаса, шахсга айланади. Киши 
шахс даражасига кўтарилсагина, яъни ўз мустақил фикрига, дунёқарашига, 
чинакам 
инсоний 
фазилатларга 
эга 
бўлгандагина, 
демократия 
неъматларининг оддий истеъмолчиси эмас, балки уларнинг фаол яратувчиси 
ва ҳимоячисига айланади. 
Қонун устуворлиги, қонун олдида барчанинг тенглиги – демократик 
жамиятнинг асосий тамойилларидан бири сифатида маънавият билан
уйғунлашади. Зеро, киши маънавиятининг ифодаси бўлган инсоф, ўзгаларга 
нисбатан ҳурмат-иззат, ҳалоллик ва ҳ.к. емирилса, яъни бир одамнинг ҳуқуқи 
чегарасини бузса, қонун ишга тушади ва кимнинг ҳақ, кимнинг ноҳақ 
эканлигини адолат тарозисида ўлчаб беради. 
Жамиятда қонун устуворлигига эришиш учун қонунларга риоя этиш 
мажбуриятга эмас, фазилатга айланмоғи лозим. Бунинг учун одамларни 
демократияга ўргатиш зарур, токи киши шахсий жавобгарлик ҳиссини 
туйсин, ахлоқ меъёрларига риоя этиш унинг учун ички заруратга айлансин. 
Бу ҳақда немис файласуфи Ницше шундай деган эди: “Ахлоқийлик аввал 
қатъи талаб шаклида қўйилади. Унга риоя қилиш шартлиги учун бўйсуна 
бошлайдилар. Бироз ўтгач бу ихтиёрий одатга айланади ва охири у инстинкт 
даражасида оддий ва табиий, одамга ҳузур берувчи фазилатга айланади”.
2
Давлат бу – муайян ҳудудда олий ҳокимиятни амалга оширувчи, махсус 
бошқарув ва мажбурлов аппаратига эга бўлган жамиятдаги барча ижтимоий-
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-
иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг 
муҳим устувор йўналишлари”га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги 
мaърузaси. www.gov.uz
2
Ницше Ф. Сочинения в 2 т. т. 1. - М., Мысль, 1990. - С.735. 

---

7 
сиёсий гуруҳларнинг манфаатларини ифода этувчи, уларни бирлаштириб ва 
мувофиқлаштириб турадиган сиёсий ташкилот.
Давлат моҳияти деганда, унинг мақсади, давлат ҳокимиятининг қайси 
ижтимоий-сиёсий гуруҳларга мансублиги ва у кимнинг манфаатларига 
хизмат қилиши тушунилади. 
Давлат ҳокимияти – бу давлат мажбурлов кучига таянадиган субъектлар 
ўртасида ҳукмронлик ва тобеликка асосланадиган оммавий-сиёсий 
муносабатлардир. Давлат ҳокимиятини характерловчи қуйидаги белгилар 
мавжуд:
– ҳокимият бутун жамият миқёсида татбиқ этилади.
– ҳокимият оммавий-сиёсий характерга эга;
– давлатнинг мажбурлов кучига таянади;
– ҳокимият махсус шахслар томонидан амалга оширилади.
– давлатнинг асосий белгилари қуйидагилар:
– аҳолининг ҳудудий асосга кўра бирлашганлиги;
– суверенитетга эгалиги (ички ва ташқи сиёсатни амалга 
оширишда мустақиллик);
– махсус бошқарув ва мажбурлов аппаратининг мавжудлиги;
– ҳуқуқ тизимининг мавжудлиги;
– солиқ тизимига эгалиги.
Турли-туман бошқарув ва ташкилий институтлардан иборат бўлган 
давлатнинг энг муҳим ахлоқий вазифаларидан бири – тарбия. Давлат 
томонидан мактабгача бўлган ташкилотларда, мактабларда ва олий ўқув 
юртларида таълим билан қўшиб олиб бориладиган тарбия алоҳида аҳамиятга 
эга. Агар мазкур тарбияда оммабоп усулларнинг тоши босиб кетса, 
ёшларнинг ўзлигини англаган шахс бўлиб етишуви мушкуллашади. Шу боис, 
имкон борича, тарбияда индивидуал ёндашувга интилиш мақсадга мувофиқ. 
Демократик тамойилларни амалга ошириш жараёнларида давлат, ҳамма 
фуқаро бараварига тенг, деган усулда иш кўрмаслиги лозим, ҳамманинг 
ҳуқуқий тенглигини тан олган ҳолда, ижтимоий тенглаштириш тамойилига 
йўл қўймаслик керак. Давлатнинг мавжуд бўлиш шарти, энг Аввало,унинг 
суверенитетида. Бунда халқ ташқи оламга нисбатан мустақил бўлади ва ўз 
давлатини шу мустақиллик асосида тузади. Шу боис суверенитет тўғрисида 
алоҳида тўхталиб ўтиш жоиз.
Давлат суверенитети, энг Аввало,миллат суверенитети демакдир. У 
шахс 
мустақиллигини, 
ҳуқуқларини 
кафолатлайдиган 
ва 
миллат 
ҳукмронлигини тўлиқ таъминлайдиган ижтимоий-сиёсий ҳодисалар. Миллат 
суверенитети, биринчи навбатда, уларнинг сиёсий жиҳатдан ўз–ўзини 
бошқаришда қадимдан эгаллаб келган ҳудуд ва ундаги фойдали қазилмаларга 
эгалик қилишда, ўзи танлаган давлат ҳокимиятида ҳамда миллий 
фуқароликда намоён бўлади. Шунингдек, инсон суверенитети ҳам давлат 
суверенитетининг муҳим қисми ҳисобланади. У фуқаронинг яшашга, 
мустақил дунёқарашга бўлган ҳуқуқи билан белгиланади ва зулмга, 

---

8 
адолатсизликка, очликка, шахс эркинлигининг бузилишига қарши 
кафолатлар мажмуини ўз ичига олади. Республикамиз Биринчи Президенти 
И.А. Каримовнинг: «Инсон ва давлат ўртасидаги муносабатларда инсон 
манфаатлари устувор бўлиши керак. Давлат ҳокимиятининг барча 
тармоқлари ўз фаолиятини инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш 
ишига сафарбар қилгандагина ўз вазифасини тўғри адо этган ҳисобланади. 
Бу қоидани ҳамма тан олиши, бу қоидага ҳамма итоат қилиши шарт»
1
, – 
деган сўзлари давлат ва унинг фуқароси ўртасидаги муносабатларни 
замонавий талқин этишда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шундай қилиб, 
суверен давлат инсон ҳуқуқларини, шахс номуси ва қадр-қимматини ҳимоя 
қилишни ўзининг асосий вазифаси деб билади, унинг юксак ахлоқий моҳияти 
ҳам ана шунда. 
Давлат хизматидаги ходим деганда, давлат органларининг 
ҳуқуқларини рўёбга чиқариш бўйича ташкилий-бошқарув функцияларини 
бажарувчи, фуқаролар учун ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқарувчи 
юридик аҳамиятга эга бўлган ҳаракатларни амалга оширувчи ва хизмат 
мажбуриятларини бажармаганликлари учун оғир жавобгарликка тортилиши 
мумкин бўлган шахслар назарда тутилади. 
Давлат хизматидаги ходимларнинг ҳуқуқий ва ахлоқий маданияти 
бир-бирига мутаносиб бўлиши керак. Шу муносабат билан мансабдор 
шахсларда сиёсий ҳислатлар билан бир қаторда, ахлоқий фазилатларни 
шакллантириш зарурий ҳолдир. Ахлоқий баркамоллик давлат хизматидаги 
ходимларнинг ишбилармонлик сифатларидан бири ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ўзининг 
Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг 
асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг 
муҳим устувор йўналишлари”га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг 
кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaсида: “Энди ҳaр биримиз, энг aввалo, 
давлат бoшқaруви oрганлари рaҳбaрларининг вазифaси – ўзимиз мaсъул 
бўлган сoҳa ва тaрмoқда ишларнинг aҳвoлини тaнқидий бaҳoлаш асосида 
зиммaмизга юклатилган вазифaларни мaсъулият билан бaжaришни 
тaъминлашдан ибoрaт. Шундай давр келди,
2
”- бежизга таъкидламаган.
Жамиятда мутлақ, абадий ва ўзгармас ахлоқ йўқ. Ахлоқ тарихан 
ўзгарувчан ва нисбий мустақилликка эга бўлган ижтимоий ҳодисадир. Унинг 
бу хусусиятлари умумий ахлоқнинг таркибий қисмларидан бири бўлган касб