Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Бу ҳакда тулиқроқ маълумот олиш учун қараш: Жамолхонов Ҳ. Ҳозирги 
утбек адабий гили. —Тошкент, 2005. 236-241-6.
: Бу ҳақта қаранг: Звегениев Б.Л. Семасиология. — Москва. 1957, С. 74.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

семантикгуруҳпардаўгказилди. К ейинчалик эса, йириклексик- 
сем ан ти к гуруҳлар ҳам ком п он ен т таҳлил қилина бош ланди.
1960-1970 й и л л ар д а эса м а ъ н о н и н г асо си й с е м а н т и к
(и н теграл ва д и ф ф ер е н ц и а л ) белги л ар и дан ф арқли асосий 
бўлм аган ком п о н ен тл ар и ҳам аж р ати л а бош лан ди . Бундай 
к о м п о н ен тл ар н и Д .Н .Ш м е л е в (1969) ассо ц и ати в белгилар 
деб н о м л аган бўлса, В .Г .Г ак (1972) п о тен ц и ал белгилар деб 
атаган.
Потье (1965), Г.Хеллер ва Ж .М акрис (1967), Толстой (1968), 
В.Г.Гак (1971) ишларида маънонинг иерарх, даражали тузилиши 
ғояси илгари сурилди.
Г.Х еллер ва Ж .М ак р и с р ан г и ф од аловчи л ек сем ал ар н и
ўрганар эк а н , улар ўз тад қ и қ о тл ар и д а м аъ н о н и н г с ем ан ти к
к о м п о н е н т л а р и н и қ у й и д а г и ч а д а р а ж а л а й д и л а р : а с о с и й
ком понент ва б огли қ ком понент. П уш ти лексем аси сем антик 
структураси да асо с и й к о м п о н ен т: р а н г — қ и зи л , б о ғ л и қ
ком п он ен т: дараж аси — оч. Д е м а к , пуш ти — оч қ и зи л ранг.
Толстой (1968) эса семантик структурадаги компонентларни 
икки турга: таянч ва йўлдош семаларга ажратади. Гакнинг фикрича 
эса, с ем ан ти к структура м а ъ н о н и н г яд роси бўлган ж и н с 
маъносидаги архисемадан ва қўшимча элементлардан иборат.
Ўзбек тилшунослигида лексик м аънонинг компонентлардан 
иборат эк ан л и ги дастлаб Ш .Раҳм атуллаев, И .Қ ў чқо р то ев, 
Р.Ю нусовларнинг иш ларида илгари сурилган. 20-асрнинг 70- 
й илларида баж арилган ш у каби и лм ий тадқиқотлар ўзбек 
маънош унослигидаги янги даврни бош лаб берди.1
С ўнгги й и л л ар д аги с е м а с и о л о г и к т а д қ и қ о т л а р ф ақ а т
ком п он ен т таҳлилга асосланади десак, хато қилам из, албатта. 
С ем аси о л о ги к тад қ и қ о тл ар ф ал с аф и й ва м атем ати к -л о ги к
йўналиш ларда ҳам олиб борилмоқца.
Йиллар ўтган сари семасиология нафакдт таҳлил усулларини,