Сўғднинг антик даври археологияси Режа

Сўғднинг антик даври археологияси
Режа:

1. 
   Сўғднинг антик ёдгорликларининг ўрганилиш тарихи
   
2. 
   Шимолий Сўғд археологияси
   
3. 
   Шимоли-ғарбий Сўғд археологияси
   
4. 
   Жанубий Сўғд археологияси.ёдгорликлари.
   

Сўғднинг антик даври тарихи ҳам мураккаб сиёсий жараёнлар билан боғлиқ унинг антик даври археологияси Самарқанд, Қашқадарё ва Бухоро вилоятлари археология ёдгорликлари асосида ўрганилиб кейинги йилларда талай кашфиётлар амалга оширилди. Ўлкада йирик шаҳар марказлари ҳам, қишлоқ туридаги ёдгорликларида ҳам археологик қазиш ишлари амалга оширилган.

Самарқанд Сўғднинг энг йирик шаҳар марказларидан бири ҳозирги Афросиёб ўрнида бўлиб, юнон манбаларида бўлиб Мароканда номи билан тилга олинади. Антик даври маданий қатламлари Афрасиёб, II ва III лар билан белгиланади. Бу даврда шаҳарнинг ўша манбаларда келтирилган барча ҳудудлари (220 га) тўлиқ шаклланади. Шаҳар икки қатор мудофаа девори (7 метр) билан ўралган тўғри тўртбурчак шаклидаги мудофаа буржлари ва шинакларига эга. Шаҳар арки (цитадель) (май. 0,5 га) ҳам алоҳида мудофаа девори билан ўралган. Унга киришдаги чўзиқ шаклда буржлар аниқланган.
Самарқанддаги Қўрғонтепа шаҳар ҳаробаси Цитадель Шаҳристон ва шаҳар атрофи қисмларидан иборат. Цитадели антик даври пахса деворлари аниқланган. Манзилгоҳда олов ибодатхонаси аниқланган.
Самарқанд Сўғд антик даври санъати намуналари ҳайкалчаларида ўз аксини топган. Улар қўлида мева, гул, ўсимлик ёки идиш ушлаб турган ҳосилдорлик аёл мабудаларининг ҳайкалчаларидан иборат. Бош кийими ва кийим кечаги турли вариантларида берилган. Мусиқачи аёл ва эркак ҳайкалчалари ҳам учрайди.
Бухорода антик даври йирик шаҳар марказлар яхши ўрганилмаган. қишлоқ типидаги манзилгоҳларнинг икки тури ажралиб туради. Қизилқир I Сеталоқ II, Ромиш ёдгорликлари яхши ўрганилган. Ҳозирги Бухоро шаҳри антик даврда шаклланиб, ўша давр ўрни сақланмаган.
Сўғднинг антик даври тарихи ҳам мураккаб сиёсий жараёнлар билан боғлиқ унинг антик даври археологияси Самарқанд, Қашқадарё ва Бухоро вилоятлари археология ёдгорликлари асосида ўрганилиб кейинги йилларда талай кашфиётлар амалга оширилди. Ўлкада йирик шаҳар марказлари ҳам, қишлоқ туридаги ёдгорликларида ҳам археологик қазиш ишлари амалга оширилган. Самарқанд Сўғднинг энг йирик шаҳар марказларидан бири ҳозирги Афросиёб ўрнида бўлиб, юнон манбаларида бўлиб Мароканда номи билан тилга олинади. Антик даври маданий қатламлари Афрасиёб, II ва III лар билан белгиланади. Бу даврда шаҳарнинг ўша манбаларда келтирилган барча ҳудудлари (219 га) тўлиқ шаклланади. Шаҳар икки қатор мудофаа девори (7 метр) билан ўралган тўғри тўртбурчак шаклидаги мудофаа буржлари ва шинакларига эга. Шаҳар арки (цитадель) (май. 0,5 га) ҳам алоҳида мудофаа девори билан ўралган. Унга киришдаги чўзиқ шаклда буржлар аниқланган. Самарқанддаги Қўрғонтепа шаҳар ҳаробаси Цитадель Шаҳристон ва шаҳар атрофи қисмларидан иборат. Цитадели антик даври пахса деворлари аниқланган. Манзилгоҳда олов ибодатхонаси аниқланган. Самарқанд Сўғд антик даври санъати намуналари ҳайкалчаларида ўз аксини топган. Улар қўлида мева, гул, ўсимлик ёки идиш ушлаб турган ҳосилдорлик аёл мабудаларининг ҳайкалчаларидан иборат. Бош кийими ва кийим кечаги турли вариантларида берилган. Мусиқачи аёл ва эркак ҳайкалчалари ҳам учрайди. Бухорода антик даври йирик шаҳар марказлар яхши ўрганилмаган. қишлоқ типидаги манзилгоҳларнинг икки тури ажралиб туради. Қизилқир I Сеталоқ II, Ромиш ёдгорликлари яхши ўрганилган. Ҳозирги Бухоро шаҳри антик даврда шаклланиб, ўша давр ўрни сақланмаган.
Жанубий Суғдда антик даври йирик марказларидан Еркургон археологик жихатдан яхши урганилган. У кудратли мудофаа тизими ва аник режага асосланиб икки катор мудофаа девори билан ўралган. Ички мудофаа девори 40 га, ташқари мудофаа девори 150 га майдонни ўраб олган. Цитадель шаҳаристоннинг шимолий қисмида жойлашган бўлиб, 90Х60 м ҳажмда Цитадель мудофаа девори мудофаа буржлари ва шинаклар билан кучайтирилган. Бу ердан мил. ав. III-IV асрларга оид маъмурий бино ўрни ҳамда III-IV асрларга оид ибдатхона ўрганилган. Ибодатхонанинг марказий тоат-ибодат қилинадиган хонаси йирик хажмда бўлиб, устунлари остида ёпилган ва унинг деворлари ҳайкалчалар ва ранг тасвирлар билан безатилган. У ердан тутатқи идишлар, ойна, илон ва қурбақа тасвирлари топилган. Ибодатхона кўринишидан олов ва сувга сиғинувчилар учун ҳизмат қилган. Шунингдек, Ерқўрғондан кулолчилик маҳаллаласининг ўрни аниқланган бўлиб, у илк темир даври девори ташқарисида жойлашган. Қарши воҳасидаги мил. ав. II-I асрларда ўзига йирик шаҳар маркази шаклланадики, у Қалаи Захоки Марон ёдгорлигида ўз аксини топган. Бу ёдгорлик доира шаклдаги учта қисмлардан иборат бўлиб уларнинг ҳар бири алоҳида мудофаа деворлари билан ўраб олинган. Унинг умумий майдони 225 гектарни ташкил этиб, ички қалъа қисми 1 га, иккинчи халқаси 43 га.дан ортиқ майдонни эгаллаган. Мудофаа деворларида буржлар учрамайди. Манзилгоҳнинг иккинчи деворида IV-V асрларда таъмирлаш ишлари амалга оширилади. Манзилгоҳнинг марказий қалъасида VII асрларга оид кичик мулкдорлар қасри барпо этилади. Кўринишдан манзилгоҳ илк Ўрта асрлар даврида шаҳар сифатида ривожланган. Р.Ҳ. Сулеймановнинг фикрига кўра йирик ва ўзига хос меъморий-мудофаа анъанасига эга шаҳарнинг Қарши воҳасида пайдо бўлиши Сирдарёнинг қуйи оқимида Чирикрабод маданиятининг инқирозга учраши натижасида Оролбўйи сакларининг Сўғдиёнада сиёсий доирани эгаллаши билан боғлиқ бўлган. Маълумки, мил.ав. II аср Сирдарёнинг.......дельтасида экологик инқироз туфайли........... туридаги маданият инқирозга учраб, у ердаги аҳоли турли жойларга кўчишга мажбур бўлади. Уларнинг бир қисми Парфияга, бошқа бир гуруҳи эса Сирдарёнинг Ўрта оқими, яъни Тошкент воҳасига келиб жойлашганлигини Жетеосар қурилиш-режавий асосида барпо қилинган Шоштепа манзилгоҳи орқали кузатиш мумкин.
Қашқадарё воҳасининг шарқида Китоб шаҳрининг қадимги ўрни 40 га ортиқ бўлган. Шаҳарларнинг цитадели (май. 1 дан ортиқ) кулолчилар маҳалласи аниқланган. Баъзи бир тадқиқотчиларнинг фикрига кўра қадимги Кеш Қанғларнинг жанубий вилояти бўлиб, ёзма манбаларда келтирилган Қанғ-Сусега тўғри келади. Лекин Қашқадарё воҳасининг Кушонлар давлати таркибида бўлган, деган фикрлар ҳам мавжуд.
Қашқадарё воҳасининг шарқида Китоб шаҳрининг қадимги ўрни 40 га ортиқ бўлган. Шаҳарларнинг цитадели (май. 1 гектардан ортиқ) кулолчилар маҳалласи аниқланган.
Баъзи бир тадқиқотчиларнинг фикрига кўра қадимги Кеш Кангюй давлатининг жанубий вилояти бўлиб, ёзма манбаларда унинг таркибида келтирилган бешта вилоятлардан бири - Си-сега қиёсланади. Р.Ҳ. Сулейманов мазкур қиёсни бошқа томондан маъқуллайдиган фикрни билдиради. Унинг фикрига кўра Шарқий Оролбўйи ҳудудида яшаган аҳолининг
Лекин, бошқа бир гуруҳ олимлар Қашқадарё воҳаси Кушонлар давлати таркибига кирган, деган фикрларни илгари суришга ҳаракат қилишади.
Барчамизга маълумки, Ўрта Осиёнинг антик даври (мил. ав.. IV-милодий IV асрлар) тарихи турли ижтимоий-сиёсий жараёнлар билан белгиланиб, турли ҳудудларда бу жараён турлича кечади. Мил. ав.. IV асрнинг иккинчи ярмидан Ўрта Осиёнинг жанубий ерлари, хусусан Сирдарёнинг ўрта оқимигача бўлган ҳудудлар Александр Македонский томонидан босиб олинди. Унинг вафотидан сўнг (мил. ав.. IV асрлар оҳирларида) бу ерлар Салавкитлар давлати таркибига киради. Мил. ав.. III аср ўрталарида Жанубий Туркманистонда Парфия, Ўзбекистон жанубида Юнон-Бақтрия давлатлари қарор топади. Юнон-Бақтрия ўрнида мил. ав.. II аср ўрталарида шимолдан силжиган юечжи қабилалари асосида мил. ав.. I-I асрда Кушон давлатлари вужудга келиб, IV асргача ҳукм суради. Эронда вужудга келган Сосонийлар ҳужуми натижасида Парфия давлати III аср биринчи чорагида инқирозга учрайди, Кушонлар давлати эса мил. ав.. III асрдан кушон-сосоний ҳукмдорлари томонидан бошқарилиб, IV асрга келиб шимолдан келган кўчманчилар томонида унинг ерлари босиб олинади.
Шимолий ҳудудлар, хусусан Хоразм, Тошкент воҳаси ва Фарғона водийси ерлари юнонлар таъсиридан четда қолиб, уларнинг тарихи ўзгача сиёсий жараёнлар билан белгиланади. Тошкент воҳаси ҳамда Сирдарёнинг қуйи оқимигача бўлган ерлар мил. ав.. III асрда ташкил топган Қанғ давлати-таркибига кирган бўлса, Амударёнинг қуйи оқими ва Фарғона водийси ерлари эса алоҳида маъмурий ҳудудни ташкил этиб, м. ав. II аср бошларидан Хоразм ва мил. ав.. II асрлардан Даван мустақил давлатлари вужудга келиб ривожланади.
Бу эса антик даврида бир-биридан фарқланувчи жанубий ва шимол маданияти анъаналарининг ривожланганлиги билан изоҳланиб, уларнинг ҳар бирида ўзига ҳос ҳусусиятлари билан биргаликда Ўрта Осиё учун умумий бўлган ҳусусиятларини ҳам ўзларида мужассам этган. Жанубдаги эллин маданияти, Гандхара маданияти (Бақтрияда кўпроқ сезилади) ва кўчманчилар маданияти анъаналари таъсири кучлироқ бўлган бўлса, шимолда, ҳусусан Тошкент воҳасида аксинча кўчманчиларнинг таъсири кучли бўлган. Ўрта Осиёнинг антик даврида йирик тарихий-маданий марказларидан бири Қадимги Бақтрия бўлиб, Амударёнинг икки томонидаги ерларни эгаллайди. Ҳозирги Ўзбекистон ва Туркманистон республикаларининг жанубий ҳудудларини жанубий Бақтрия ерлари ташкил этган. Мил. ав.. IV асрда Бақтрия юнон-македониялик қўшинлар томонидан босиб олинади, Александр вафотидан сўнг Селевнийлар давлати таркибига киритилади. Мил. ав.. III асрнинг ўрталарида бу ерда мустақил грек-Бақтрия давлати ташкил топиб, мил. ав.. II асрнинг иккинчи ярмида шимолдан келган кўчманчи юечжийлар Кушон давлатига асос солганлар ва уларнинг ҳудуди Покистон ҳамда Ҳиндистоннинг шимолий ерларигача етган. Мил. ав.. III асрда Эрон сосонийлари томонидан Бақтрия ерлари босиб олингандан сўнг IV асргача кушон-сосоний ҳукмдорлари томонидан бошқарилган.
Юнонлар босқини натижасидаги Шимолий Бақтриянинг асосий кўпчилик шаҳар ва қишлоқлари вайрон этилади.
Қисман селевкийлар ҳамда Юнон-Юақтрия даврида бир нечта шаҳарларга асос солинади. Айниқса кушонлар даврига кели, турли режа асосида қурилган турли ҳажмдаги шаҳарлар сони кескин кўпаяди.
Шимолий Бақтриянинг бу даврга оид маъмурий, иқтисодий марказларини Далварзинтепа, Кўҳна Термиз, Зартепа, Жондавлаттепа, Кампиртепа (Сурхандарё вилояти), Кейкободшох, Саксанохур, Куҳна қалъа (Жанубий Тоджикистон) харобаларида кўриш мумкин.
Сўғднинг антик даври тарихи ҳам мураккаб сиёсий жараёнлар билан боғлиқ унинг антик даври археологияси Самарқанд, Қашқадарё ва Бухоро вилоятлари археология ёдгорликлари Шишкина Г.В,Турабеков М, Кабанов С.К, Немцева Н.Б, Бернар П, Исамиддинов М, Рапин С, Иниваткина О.Н, Соколовская ва Семенов Г.Л лар томонидан асосида ўрганилиб кейинги йилларда талай кашфиётлар амалга оширилди. Ўлкада йирик шаҳар марказлари ҳам, қишлоқ туридаги ёдгорликларида ҳам археологик қазиш ишлари амалга оширилган. Самарқанд Сўғднинг энг йирик шаҳар марказларидан бири ҳозирги Афросиёб ўрнида бўлиб, юнон манбаларида Мароқанда номи билан тилга олинади. Антик даври маданий қатламлари Афрасиёб, II ва III лар билан белгиланади. Бу даврда шаҳарнинг ўша манбаларда келтирилган барча ҳудудлари (220 га) тўлиқ шаклланади. Шаҳар икки қатор мудофаа девори (7 метр) билан ўралган тўғри тўртбурчак шаклидаги мудофаа буржлари ва шинакларига эга. Шаҳар арки (цитадель) (май. 0,5 га) ҳам алоҳида мудофаа девори билан ўралган. Унга киришдаги чўзиқ шаклда буржлар аниқланган.
Марказий Осиёнинг жанубидаги милоддан аввалги VI-V асрларга оид ёдгорликларда бир қатор ўтказилган тадқиқотлардан шу нарса аниқландики, бу давр меъморий ёдгорликларининг қурилишида ўзгача жиҳатлар устунлик қилганлигини кўрсатади. Дастлаб уларнинг кўпчилиги қалин мудофаа деворларига эга бўлган. Деворлар ташқи қирралари қияроқ шаклда бўлиб, бу ҳолат деворлар мустаҳкамлигини оширган. Деворнинг ташқи томони бўйлаб ўтган мустаҳкам ҳандақ ҳам уларнинг мустаҳкамлигини янада оширган. Бундай тузилишга эга бўлган деворлардан фақат бир тизим – девор юқори қисмидан туриб ўқ отишга асосланган мудофаа амалга оиширилган. Баъзи ҳолларда ўқ отувчилар учун йўлаклар ҳамда буржичи хоналарнинг мавжудлиги аниқланган. Деворнинг қуйи қисмида жойлашган ушбу ҳолат душманни ўққа тутиш имкониятларини анча чеклаган.
Мудофаани кучайтириш мақсадида қурувчилар томонидан амалга оширилган таъмирлаш ва қайта қуриш ишларидан кейин девор ичи йўлакларига буржичи хоналарига эга бўлган иншоотлар ҳам бу даврда қайта ишланиб, қалин деворларга айлантирилган.. Вақтлар ўтиши билан бу янги шаклдаги деворлар қурилиши билан пойдевор вазифасини ўтаб бораверган. мустаҳкамроқ бўлиб, илк темир даврида
Самарқанддаги Қўрғонтепа шаҳар ҳаробаси Цитадель Шаҳристон ва шаҳар атрофи қисмларидан иборат. Цитадели антик даври пахса деворлари аниқланган. Манзилгоҳда олов ибодатхонаси аниқланган.
Самарқанд Сўғд антик даври санъати намуналари ҳайкалчаларида ўз аксини топган. Улар қўлида мева, гул, ўсимлик ёки идиш ушлаб турган ҳосилдорлик аёл мабудаларининг ҳайкалчаларидан иборат. Бош кийими ва кийим кечаги турли вариантларида берилган. Мусиқачи аёл ва эркак ҳайкалчалари ҳам учрайди.
Бухорода антик даври йирик шаҳар марказлар яхши ўрганилмаган. қишлоқ типидаги манзилгоҳларнинг икки тури ажралиб туради. Қизилқир I Сеталоқ II, Ромиш ёдгорликлари яхши ўрганилган. Ҳозирги Бухоро шаҳри антик даврда шаклланиб, ўша давр ўрни сақланмаган.
Сўғднинг антик даври тарихи ҳам мураккаб сиёсий жараёнлар билан боғлиқ унинг антик даври археологияси Самарқанд, Қашқадарё ва Бухоро вилоятлари археология ёдгорликлари асосида ўрганилиб кейинги йилларда талай кашфиётлар амалга оширилди. Ўлкада йирик шаҳар марказлари ҳам, қишлоқ туридаги ёдгорликларида ҳам археологик қазиш ишлари амалга оширилган. Самарқанд Сўғднинг энг йирик шаҳар марказларидан бири ҳозирги Афросиёб ўрнида бўлиб, юнон манбаларида бўлиб Мароканда номи билан тилга олинади. Антик даври маданий қатламлари Афрасиёб, II ва III лар билан белгиланади. Бу даврда шаҳарнинг ўша манбаларда келтирилган барча ҳудудлари (219 га) тўлиқ шаклланади. Шаҳар икки қатор мудофаа девори (7 метр) билан ўралган тўғри тўртбурчак шаклидаги мудофаа буржлари ва шинакларига эга. Шаҳар арки (цитадель) (май. 0,5 га) ҳам алоҳида мудофаа девори билан ўралган. Унга киришдаги чўзиқ шаклда буржлар аниқланган. Милоддан аввалги IV аср охири милодий I аср бошларига Сўғд фортификация тизимида туб ўзгаришлар содир бўлди. Самарқанддаги Қўрғонтепа шаҳар ҳаробаси Цитадель Шаҳристон ва шаҳар атрофи қисмларидан иборат. Цитадели антик даври пахса деворлари аниқланган. Манзилгоҳда олов ибодатхонаси аниқланган. Самарқанд Сўғд антик даври санъати намуналари ҳайкалчаларида ўз аксини топган. Улар қўлида мева, гул, ўсимлик ёки идиш ушлаб турган ҳосилдорлик аёл мабудаларининг ҳайкалчаларидан иборат. Бош кийими ва кийим кечаги турли вариантларида берилган. Мусиқачи аёл ва эркак ҳайкалчалари ҳам учрайди. Бухорода антик даври йирик шаҳар марказлар яхши ўрганилмаган. қишлоқ типидаги манзилгоҳларнинг икки тури ажралиб туради. Қизилқир I Сеталоқ II, Ромиш ёдгорликлари яхши ўрганилган. Ҳозирги Бухоро шаҳри антик даврда шаклланиб, ўша давр ўрни сақланмаган.
Милоддан аввалги V-II асрларга келиб шаҳарларда ҳудудлараро фарқланишни кузатиш мумкин. Масалан, жанубда, Амударёнинг чап соҳил воҳаларида режавий тузилиши айлана бўлиб турли вазифаларни, аввало маъмурий марказ вазифасини бажарувчи шаҳар ва қалъалар (Бақтра, Олтиндилёр, Емишдепа, Елкандепа ва бошқ.) устунлик қилиб, уларнинг кўпчилигини марказда қўрғонлар ёки баланд пойдеворда қад кўтарган маҳобатли иншоотлари мавжуд. Антик даврда ҳам айрим шаҳарлар географик шароитга қараб ҳимоя деворларини бунёд этишда табиий тепаликлардан фойдаланган. Бу ҳолат нафақат Сўғд воҳаси ҳудудларида (Афросиёб) балки Кўзалиқир, Бақтра, Ойхоним шаҳарлари мудофаа иншоотларида ҳам кўришимиз мумкин.
Жанубий Сўғдда антик даври йирик марказларидан Еркургон археологик жихатдан яхши ўрганилган. У қудратли мудофаа тизими ва аниқ режага асосланиб икки катор мудофаа девори билан ўралган. Ички мудофаа девори 40 га, ташқари мудофаа девори 150 га майдонни ўраб олган. Цитадель шаҳаристоннинг шимолий қисмида жойлашган бўлиб, 90Х60 м ҳажмда Цитадель мудофаа девори мудофаа буржлари ва шинаклар билан кучайтирилган. Бу ердан мил. ав.. III-IV асрларга оид маъмурий бино ўрни ҳамда III-IV асрларга оид ибдатхона ўрганилган. Ибодатхонанинг марказий тоат-ибодат қилинадиган хонаси йирик хажмда бўлиб, устунлари остида ёпилган ва унинг деворлари ҳайкалчалар ва ранг тасвирлар билан безатилган. У ердан тутатқи идишлар, ойна, илон ва қурбақа тасвирлари топилган. Ибодатхона кўринишидан олов ва сувга сиғинувчилар учун ҳизмат қилган. Шунингдек, Ерқўрғондан кулолчилик маҳаллаласининг ўрни аниқланган бўлиб, у илк темир даври девори ташқарисида жойлашган. Қарши воҳасидаги мил. ав.. II-I асрларда ўзига йирик шаҳар маркази шаклланадики, у Қалаи Захоки Марон ёдгорлигида ўз аксини топган. Бу ёдгорлик доира шаклдаги учта қисмлардан иборат бўлиб уларнинг ҳар бири алоҳида мудофаа деворлари билан ўраб олинган. Унинг умумий майдони 225 гектарни ташкил этиб, ички қалъа қисми 1 га, иккинчи халқаси 43 га.дан ортиқ майдонни эгаллаган. Мудофаа деворларида буржлар учрамайди. Манзилгоҳнинг иккинчи деворида IV-V асрларда таъмирлаш ишлари амалга оширилади. Манзилгоҳнинг марказий қалъасида VII асрларга оид кичик мулкдорлар қасри барпо этилади. Кўринишдан манзилгоҳ илк ўрта асрлар даврида шаҳар сифатида ривожланган. Р.Ҳ. Сулеймановнинг фикрига кўра йирик ва ўзига хос меъморий-мудофаа анъанасига эга шаҳарнинг Қарши воҳасида пайдо бўлиши Сирдарёнинг қуйи оқимида Чирикрабод маданиятининг инқирозга учраши натижасида Оролбўйи сакларининг Сўғдиёнада сиёсий доирани эгаллаши билан боғлиқ бўлган. Маълумки, мил.ав. II аср Сирдарёнинг дельтасида экологик инқироз туфайли сирикрабод туридаги маданият инқирозга учраб, у ердаги аҳоли турли жойларга кўчишга мажбур бўлади. Уларнинг бир қисми Парфияга, бошқа бир гуруҳи эса Сирдарёнинг ўрта оқими, яъни Тошкент воҳасига келиб жойлашганлигини Жетеосар қурилиш-режавий асосида барпо қилинган Шоштепа манзилгоҳи орқали кузатиш мумкин.
Милоддан аввалги II асрнинг биринчи ярмида Қарши воҳаси Шарқий Оролбыйи ҳудудидан чиққан саклар сулоласи ҳукмронлиги остида колган. Уша даврда Ерқўрғондан 15 километр жанубда қалъа шаклидаги янги шаҳар - Қалъаи Заҳҳоки Морон барпо этилган. У ягона архитектура иншооти сифатида қурилган. Қалъанинг марказий қисмида тўртбурчак шаклдаги улкан қаср мавжуд бўлиб, у тахминан 100х100 м ҳудудга ва 15 метргача баландликка эга бўлган. Ушбу иншоотни уч катор девор куршаб олган. У 200х200 м ли биринчи қатор девори билан ўралган бўлиб, иккинчи қатор эса 400х400м ҳудудга эга бўлган. Учинчи (сақланиб қолмаган) қатор, академик М.Е.Массон фикрича, 1.5х1.5 км ҳудудга эга бўлган. Ушбу учинчи қатор деворларини М.Е.Массон револютсиядан олдинги топографик хариталар ёрдамида тикламоқда. Қалъаи Заҳҳоки Морон ва унинг ўн метр қалинликдаги деворлари Ерқўрғон каби бир неча маротаба қайта қурилган. Девор таркибини ўрганиш уларнинг энг дастлабкилари милоддан аввалги II-I асрларга мансублигини кўрсатди. Милоднинг IV-V асрларида шаҳристонни қайта тиклаш пайтида девор ичидаги йўлаклар барпо этилган. Милоднинг VIII асрига келиб шаҳарнинг асосий қисмида ҳеч ким яшамай қўйган, марказий миноранинг тепасида кичик қўрғон бунёд этилган. Минора ҳам девор каби мил. ав.. V-IV асрларда бир неча маротаба қайта қурилган. Заҳоки марон қалъасининг ўз архитектура прототипи скифларнинг бабаишмулла қалъаси бўлиб, у шарқий оролбўйида жойлашган чирикработ маданиятига тегишли худуддан топилган. Заҳоки марон қалъаси ҳудуди ва унинг гипертрофланган фортификатсияси бу эрда Сўғднинг янги хонликларига оид қурилишлар мавжуд бўлганлигини кўрсатиб туради. Уларнинг хукмронлик доираси Нахшабдан ҳам ўтиб кетиб, бутун Сўғд ҳудудларигача ёйилган.
Ерқўрғондаги шаҳар ўзининг эллинлашган маданияти билан бирга Қарши воҳасининг ҳунармандчилик, савдо ва маданият маркази ролини сақлаб қолган эди. Янги ҳокимларнинг Ерқўрғонга эътибор бераётганлиги хақида шу нарса далолат берадики, шаҳар катталашиб борар эди, у иккинчи ҳимоя девори билан ўраб олинади ва бу девор 150 гектарга яқин худудни ташқи хавфдан сақлаб турарган. Ерқўрғон ташқи девори асоси 8 метр қалинликда бўлиб, ҳар 60 метрда ярим доирали миноралар қурилган. Деворнинг тепа қисмида девор ичи коридори, ўқ-ёйчилар хоналари мавжуд бўлган. Ерқўрғоннинг шимолий-ғарбий томонида қазиш ишлари олиб борилганда шу даврга тегишли зардуштийлик ибодатхонаси ҳам топилди. Милодий III асрдан бошлаб Ерқўрғонда шаҳарсозлик янги сифат босқичига кўтарилади. Ерқўрғонда катта хажмдаги қурилиш ишлари олиб борилган бўлиб, бу эрда шаҳар ибодатхонаси, ҳукмдор қасри, цитадел бунёд этилган хамда ички ва ташқи девор қайта таъмирланган. Кулоллар ва темирчиларнинг худудлари кенгайиб борган. Ерқўрғондаги шаҳар ибодатхонаси харобаларидаги қазишмалар остида яна иккита иншоотларнинг қолдиқлари шаҳарга стратиграфик шурфни қўллаганда аниқланди. Юқори қатлам эллин даврига тегишли бўлиб, пастки қатлам эса мил. aв. I минг йилликнинг ўрталарига тегишлидир. Олимлар III-IV асрда қурилган ибодатхона шаҳарнинг қадимийроқ ибодатхона харобалари устида қад кўтарган бўлса керак, деган тахминга бордилар. бунга шу нарса далолат берадики, энг пастки иншоотнинг очилган қисми ғиштли платформадан иборат бўлиб одам бўйи бўлган. Уни материкдан юпқа тошкўмир қатлами ажратиб туради. Бизга шу нарса маълумки, зардуштийлар ўз диний расм-русмларини очиқ жойларда ўтказишган. Ушбу муқаддас жой платформа устида жойлашган бўлиб, у тахминан мил. aв. I минг йилликка тегишлидир. Платформа остида эса кул уюми мавжуд бўлиб, у майдонни тозалаш натижасида йиғилиб қолган. Ерқўрғон даҳмаси - Сўғдиёна антик архитектурасидаги ўз моҳияти ва мақсадига кўра ноёб тўрт бурчакли монолит шаклига эга бўлган, -ғарбий ва шарқий олд томонида икки маросим майдони мавжуд бўлган шаклни эслатади. Ерқўрғон даҳмасини бўртма асоси ўзига хос бўлиб, на Ҳиндистондаги парсларнинг "жимлик миноралари", на эрондаги қоя сағаналари ва устунли ёдгорлик иншоотларига ўҳшайди. Бироқ даҳма архитектоника ва декорининг деталлари этарли даражада қадимги шарқий ва эллин архитектурасида анъанавийдир. Деворларининг бир маромда вертикал тарзда текислаб чиқилиши, асосий зинанинг конструктсияси, даҳма олд томони деворининг устки қисмини безаб турган тишли мерлонлар ва безакли тўғри бурчакли ғиштчалар - буларнинг ҳаммаси қадимги шарқ архитектурасида, шунингдек, орол олди сак қабилаларининг қабр иншоотлари ва эллин шаҳри ойхонумдаги ибодатхона - ёдгорлик архитектурасида ҳам ўз аксини топган.
Даҳмадан топилган оз миқдордаги сопол материал милоддан аввалги II асрга оид. Даҳма кўп фаолият кўрсатмаган, у тахминан мил. aв. II асрда хом -ғишт билан ёпиб ташланган. Эҳтимол у шаҳар ташқи девори барпо қилингандан сўнг бу аҳволга келиб қолган бўлиши мумкин, чунки у даҳма тўғрисидаги илоҳий қонунларга амал қилган ҳолда амалга оширилган.
Қашқадарё воҳасининг шарқида Китоб шаҳрининг қадимги ўрни 40 га ортиқ бўлган. Шаҳарларнинг цитадели (май. 1 дан ортиқ) кулолчилар маҳалласи аниқланган. Баъзи бир тадқиқотчиларнинг фикрига кўра қадимги Кеш Қанғларнинг жанубий вилояти бўлиб, ёзма манбаларда келтирилган Қанғ-Сусега тўғри келади. Лекин Қашқадарё воҳасининг Кушонлар давлати таркибида бўлган, деган фикрлар ҳам мавжуд.
Қашқадарё воҳасининг шарқида Китоб шаҳрининг қадимги ўрни 40 га ортиқ бўлган. Шаҳарларнинг цитадели (май. 1 гектардан ортиқ) кулолчилар маҳалласи аниқланган.
Баъзи бир тадқиқотчиларнинг фикрига кўра қадимги Кеш Кангюй давлатининг жанубий вилояти бўлиб, ёзма манбаларда унинг таркибида келтирилган бешта вилоятлардан бири - Си-сега қиёсланади. Р.Ҳ. Сулейманов мазкур қиёсни бошқа томондан маъқуллайдиган фикрни билдиради. Лекин, бошқа бир гуруҳ олимлар Қашқадарё воҳаси Кушонлар давлати таркибига кирган, деган фикрларни илгари суришга ҳаракат қилишади.
Сўғднинг қадимги шаҳарсозлик маданияти яқин йилларгача ноаниқликка эга бўлиб ХХ асрнинг 80-90 йилларида қадимги шаҳар типидагийирик деҳқончилик манзилгоҳларида мунтазам олиб олиб борилган археологик тадқиқот ишлари натижасида ушбу тарихий-маданий вилоятда шаҳарсозлик маданиятининг шаклланиш даври ва бу ҳудудда давлатчилик масалалари тўғрисида тўлароқ тассавур ҳосил қилиш имкониятлари туғилди.
Ушбу муаммони ўрганишга доир тадқиқот ишлари дастлаб ўтган асрнинг 70-йилларидан бошланиб, қарши воҳасидаги Ерқўрғон ёдгорлиги харобаларида олиб борилган қазиш ишлари натижасида мил. ав.. IХ-VII асрлага оид маданий қатлам аниқланди. 80-йилларнинг охири 90-йилларнинг бошларида эса қадимги Кешнинг илк шаҳар маданияти марказларининг ўрни Китоб тумани ҳудудидаги Узунқир ва Сангиртепа ёдгорликлари харобаларида олиб борилган тадқиқот ишлари давомида ўрганилди. 90-йилларга келиб Самарқанднинг қадимги давр ўрни Афросиёб харобасининг цитаделида аниқланиб, унда мил. ав.. VIII-VII асрларга оид мудофаа деворининг ўрни топиб ўрганилади. Кейинги қисқа вақт мобайнида Булунғур канали бўйидаги Кўктепа (ёки Соилтепа) харобасида мил. ав.. VIII-VII асрларда Зарафшон воҳасида шаклланган иккинчи йирик бир шаҳар харобасида монумкнтал иншоот ва мудофаа девори ўрни очиб ўрганилди. 1999 йили Ерқўрғон ёдгорлигидаги антик даврига оид кулоллар маҳалласи ўрнида олиб борилган археологик қазиш ишлари давомида ўша даврдаёқ кулол усталар тамонидан хом-ашё сифатида мунтазам фойдаланиш натижасида бузилиб, асосий қисми йўқолиб кетган қадимги девор ўрни аниқланиб, у стратиграфик жиҳатдан воҳадаги энг қадимги , яъни мил. ав.. VIII-VII асрларга оид шаҳарга тегишли бўлган.
Шундай қилиб кейинги чорак аср мобайнида олиб борилган кенг кўламдаги археологик тадқиқот ишларининг натижаси Р. Фрай Ўрта Осиё ҳудудидаги маданиятнинг шаклланишида муҳим ўрин тутган Сўғд маданияти соҳибларини назарда тутиб, мазкур ҳудуднинг юраги деб, эътироф этган Сўғдиёнада урбанизация жараёнининг пайдо бўлиши, шакллари ва даври ҳамда воҳа давлатчилигининг қарор топиши масалалари тўғрисидаги илмий тассавурлар доирасинининг кенгайишига ёрдам берди.
Самарқанд Сўғди ва қарши воҳасидаги қадимги Нахшабда сақланиб қолган шаҳар харобалари нафақат урбанизация жараёни балки мазкур воҳаларнинг вужудга келиши масалаларини ҳам ойдинлаштирди. Археологик тадқиқот ишлари натижасида маълумки Афросиёб ва Кўктепа манзилгоҳларида яшовчи деҳқонларнинг сув манбаини дастлаб кичик сой ва булоқ сувлари ташкил этган.
Ўзбекистон ҳудуддидаги қадимги деҳқончилик воҳалари атрофида мудофаа деворларини бунёд қилишдан асосий мақсад, воҳани кўчманчилар ҳужумидан ҳимоя қилиш, шунингдек, воҳадаги ўтроқ аҳолини чет эл босқинчиларидан ҳимоя қилишга қаратилган.