Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Синташатик струюур маъно лексик бирликларнинг кетма- 
кет бирикиб кела олишини, валентлигини ифодалайди. Валентлик 
лексик бирликнинг асосий структур хусусиятларидан бири бўлиб, 
унинг бошқа бирликлар билан кетма-кет боглана олиш ининг 
потенциал имкониятидир. У мазкур бирлик қатнашувчи барча 
қуршовларни (дистрибуция, контекстларни) белгилаб беради.
Валентлик, аввало, мазмуний боғланишга асосланади. Бунда 
боғланаётган икки тил бирлиги ўртасида умумий сем антик 
компонентбўлиш илозим. Масалан, дарахт гуллади бирикмасида
1 Плотников Б.А. Основм семасиологии. —Минск, 1984. С. 17.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«ўсимлик» умумий семантик компонентдир: дарахт — «тана 
қўйиб, шох ва новдалар чиқариб, томир отиб ўсадиган кўп йиллик 
ўсимлик»; гум ади - «ўсимликнинг гул очиши».
Л е к с и к б и р л и к л а р н и н г и ч к и м о ҳ и я т и у л а р н и н г
қўллан и ш и да, қурш овида н ам оён бўлиш ини назарда тутсак, 
л е к с и к б и р л и к л а р н и н г с е м а н т и к таҳлилида с и н т а гм а т и к
структур м аъ н оси н и , вален тлигин и ани қлаш муҳим аҳам ият 
касб этад и . (Б у ҳақда « Л ек си к м а ъ н о н и н г с и н т а г м а т и к
хусусиятлари» баҳсига қаранг.)
Парадшматик структур маъно ўхшашлиги асосида ўзаро 
б о ғ л и қ ва о п п о з и ц и я д а б ў л г а н б и р ж и н с л и л е к с и к
бирликларнинг муайян гуруҳ (парадигма) ҳосил қилувчи, кетма- 
кет бўлмаган муносабатини ифодалайди. Парадигматик маъно 
лексик бирликнинг гуруҳдаги (парадигмадаги) бошкд лексик 
бирликлар билан муносабатини акс элтирувчи ички хусусиятидир. 
П ардигматик маъно лексик бирликни ўзаро ўхшаш лексемалар 
билан зидлаш асосида тил системасидаги тугган ўрнини кўрсатиб 
беради. Структур маънонинг бу турини Ф. де Соссюр уа1еиг 
(значимость), яъни ф арқловчи маъно деб номлаган. Л екси к 
парадигмаларга синоним ик қаторлар (босинқирамоқ, алаҳпамоқ, 
алаҳсирамоқ), антоним икж уф гликлар (катта —кичик), лексик- 
с ем ан ти к гуруқлар (м асал ан , рўзғор бую м лари н о м л ар и ), 
мазмуний майдонлар (вақг, макон, шахс номлари мазмуний 
майдони) мисол бўла олади.
Ҳ ар бир лексик бирлик ўзининг мазмуний мундарижасига, 
валентлигига эга бўлиши билан бирга, тил системасида ўзига хос 
парадигматик маънога ҳам эга бўлади. Масалан, ўзбек тилида ҳафта 
лексемасинингсигнификатив маъноси «душанбадан якшанбагача 
бўлган етти кеча-кундузни ўз ичига олган вақг»ни билдирса, 
парадигматикструкгур маъноси унингтил системасидаги ўрни — 
вақг ўлчови отлари лекси к сем ан ти к гуруҳида сутка ва ой 
лексемалари орасида эканлигини билдиради: секунд — минут — 
■соат - сутка - ҳафт а — ой — фасл — йил - аср.
П арадигматик маъно матнда, нутқда бевосита кузатиш да 
берилмайди. У лекси к бирликларни қарш илантириш орқали
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

махсус лингвисгик таҳпиллар асосила аниқпанади. Аслида, лексик 
бирликлар иф одалаган туш унчалар и нсон онгида гуруҳпар 
( п а р а д и г м а л а р ) ш а к л и д а м а в ж у д б ў л и б , у л а р л е к с и к
б и р л и к л а р н и н г с и н т а г м а т и к м уносабати учун п о тен ц и ал
танланиш имкониятидир. М асалан, юз, бет, афт, баишра, турқ,