Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева

бир ҳолатнинг
ўзгариши ҳодисанинг ўзгаришига ҳам олиб келса, шу ҳолат
кузатилаётган ҳодиса ўзгариишнинг сабабидир.
Йўлдош ўзгаришлар методи ёрдамида жуда кўп конунлар, 
шу жумладан, физикддаги газнинг харорати билан унинг зич­
лиги, тортишиш кучи билан масофа, иқгисодиётдаги талаб ва 
таклиф ўртасидаги боғланишлар ва шу кабилар ўрганилади.
Ходисадан аввал келаётган холатларни А, В, С лар билан, 
бу ҳолатларнинг ўзгариши даражасини 1,2,..., п билан, ҳодисани 
d билан белгиласак, йўлдош ўзгаришлар методида мухокама 
жараёнининг куйидаги шакл бўйича амалга ошишини кўрамиз:

---

Ҳоллар
Ҳодиса вужудга келишдан аввал мавжуд бўлган 
ҳолатлар
Ҳодиса
1
ABC1
d l
2
ABC2
d2
п
ABC"
dn
Эҳтимол, С ҳолат d ҳодиса сабабидир.
Масалан, Куёшнинг дастлабки ҳолатдаги активлиги С'га 
тенг бўлгавда, Ерда радиация даражасини d ‘fle6 олсак, Куёш 
активлигининг С2 даражасига кутарилиши Ердаги радиация 
даражасининг ҳам d-гача кўтарилишига олиб келади.
Йўлдош ўзгаришлар методининг кулланиши маълум 
бир шарт-шароитларга риоя килишни такозо этади.
Биринчидан, ўрганилаётган ҳодисанинг сабаби бўлиши 
мумкин деб эҳтимол килинган ҳолатлар аникданиши керак. 
Бу ҳолатларни А, В, С лар деб ҳисобласак, «А ёки В ёки 
С ҳолат d ҳодисасини келтириб чикаради», деган айирувчи 
ҳукм кўринишидаги фикр ҳосил бўлади.
Иккинчидан, юкоридаги холатлар ичидан сабабий ало­
кадорликнинг бир маъноли бўлиши хусусиятига эга бўли- 
ши, яъни конкрет ҳолатнинг ўзгариши х,одисадаги конкрет 
ўзгаришга олиб келиши шартига мувофик келмайдиганлари 
чикариб юборилиши (элиминация килиниши) зарур. Юкори­
даги шаклда А ва В ҳолатлари айнан шундай бўлиб, улар 
муҳокама жараёнидан чиқариб юборилиши керак.
Учинчидан, элиминациядан кейин колган ягона қолат 
ажратиб олиниб, унинг ўзгариши ходисанинг ўзгаришига 
сабабдир, деган хулосага келинади. Бизнинг шаклда бундай 
ҳолат С бўлиб, унинг С'дан Спгача бўлган ўзгариш ин- 
тенсивлиги ҳодисанинг d'aaH dnra4a бўлган ўзгариши ин- 
тенсивлиги билан биргаликда кечяпти.
Йўлдош ўзгаришлар тўф и ва тескари йўналишларга 
(пропорционалликка) эга бўлиши мумкин.
Тўғри йўналишдаги (пропорционалликдаги) боғланиш 
деганда, ходисадан аввал келадиган ҳолатнинг ўзгариш 
и н т е н си в л и ги н и н г ортиш и ҳ о д и сан и н г ўзгариш и 
интенсивлигининг ортишига олиб келадиган алокадорлик 
назарда тутилади. Масалан, Қуёшдаги доғнинг катталашиши 
магнит бўронининг кучайишига олиб келади.
Тескари йўналишдаги (пропорционалликдаги) боғланиш 
деганда эса, х,одисадан аввал келаётган ҳолатнинг интенсивли­
гининг оргиши ҳодисанинг ўзгариш интенсивлигининг камайи-

---

шита олиб келадиган алокадорлик тушунилади. Масалан, ту­
шунчанинг ҳажми кенгайтирилгадда, унинг мазмуни тораади.
Йўдцош ўзгаришлар методи бўйича индуктив хулоса чика­
ришнинг мантикий шакли айирувчи - кдтьий силлогизмнинг 
тасдик-инкор (tollendo polens) модуси кўринишвда булади, яъни:
А ёки В ёки С ҳолат d ни келтириб чикаради.
А ҳам В ҳам d нинг сабаби эмас._____________
Эҳтимол, С ҳолат d ходиса сабабидир.
Символик ифодаси:
р