Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги жиззах политехника институти “Ер усти транспорт тизимлари” кафедраси

СКРЕПЕР ИШ ЖАРЁНИНИ ҲИСОБЛАШ


Ишнинг мақсади: Тиркама скрепернинг иш унумдорлигини ва
1 м³ тупроқни ташиш таннархини ҳисоблаш.
Умумий маълумотлар
Скреперлар ҳам бульдозерлар каби - даврий ишлайдиган ер қазиш - ташиш машиналари ҳисобланади. Улар грунтни қазиш ва уни 100 м дан 3000 м гача ташиб бориш учун қўлланилади. Ковшларининг ҳажми 1,5 м³ дан 40 м³ гача бўлган скреперлар ишлаб чиқарилмоқда.
Скреперлар ковшининг ҳажми бўйича, ишчи аъзосининг юритмасига кўра, тупроқни бўшатиш усулига кўра таснифланади. Скреперлар тиркамали, яримтиркамали ва тиркамали бўлиши мумкин.
Ушбу ишда – скрепер иш жараёнининг қуйидаги схемаси қаралади (1-расм): L₁ участкада скрепер тупроқни ковшига тўлдиради; L₂ йўлда олган тупроғини ташиб боради; L₃ масофада тупроқни тўкиб боради ва ниҳоят L₄ йўлдан бўш ковш билан қайтиб келади.
Қуйидагиларни ҳисоблаш ва аниқлаш керак бўлади:
- ковшни тўлдириб олиш учун керак бўладиган йўл узунлиги;
- ковши тўла ва бўш бўлган ҳолда скрепернинг юрган вақти;
- бир даврга кетган вақт;
- скрейпернинг иш унумдорлигини ва 1 м³ тупроқни ишлаш таннархи.
Ишни бажариш тартиби
1. Берилган вариант (5-жадвал) ва технологик параметрлар (4-жадвал) бўйича қуйидагилар қабул қилинади:
а) кесишнинг ўртача қалинлиги С, м;
б) ковшнинг тўпроқ билан тўлиш коэффициенти k_т;
в) тупроқнинг юмшаш коэффициенти k_ю;
г) тупроқнинг кесиш пайтида юмаланиши туфайли йўқолишини ҳисобга олувчи коэффициент k_й.
д) тупроқнинг ҳажмий оғирлиги , кН/м³.

Айрим технологик параметрларнинг қиймати 4-жадвал

Тупроқ турлари	Кесишнинг ўртача қалинлиги. С	Ковшнинг тўлиш коэф­фици­енти, kт	Тупроқнинг юмшаш коэф­фици­енти, kю	Тупроқнинг юмаланишидан йўқолиш коэф­фициенти, kй
Енгил	0,15-0,25	1,0-1,1	1,1	1,20
Ўртача	0,08-0,12	0,9-1,0	1,2	1,15
Оғир	0,03-0,06	0,8-0,9	1,3	1,10

2. Ковшни тўлдириб олиш учун керак бўладиган йўл узунлиги
, м (19)
бу ерда q – скрепер ковшининг ҳажми, м³;
b – кесиш кенглиги, м (6-жадвал);
k_с – кесиш қалинлигининг ўзгаришини ҳисобга олувчи коэффициент. k_с = 0,7.


3. Скрепер ковшни тўдириш учун кетган вақт ҳисобланади
, секунд (20)
бу ерда V_I - тракторнинг 1 узатмасидаги тезлиги км/соат (7-жадвал);
k_к – ковшни кўтариш ва тушуриш учун талаб қилинадиган кўшимча вақтни ҳисобга оладиган коэффициент. k_к =1,3-1,4.

2-расм. Тупроқни ташиш схемаси

4. Баландликка қараб ҳаракатланаётган тўла ковшли скреперга қаршилик кучи
W^б = (G_с + qk_т)(+i) + G_тi, кН (21)
бу ерда G_с - скрепер оғирлиги, кН (6-жадвал)
 – скрепер ғилдирагининг юмаланишга қаршилик коэффициенти:
 = 0,10-0,15 – зич тупроқ учун;
 = 0,20-0,25 – бўшатилган тупроқ учун
i - йўлнинг кўтарилиш қиялиги;
G_т - трактор оғирлиги, кН (7-жадвал);
 - тупроқнинг ҳажмий оғирлиги, кН/м³.


5. Текис горизонтал йўлда ҳаракатланаётган ковши тўла скреперга тасир қилувчи қаршилик кучини W^г ҳисоблашда i=0 деб қабул қилинади.
W^б ва W^г қийматларидан фойдаланиб тракторнинг техник характеристикалари берилган 7-жадвалдан скрепернинг кўтарилиш­даги V^б ва V^г ва горизонтал йўлдаги тезликлари аниқлаб олинади.
Юксиз тракторнинг (скрепер) 4-узатмадаги тезлик V_IV билан юради деб ҳисобланади, км/соат.

6. Йўлнинг турли қисмларида скрепер бўш ва юксиз юриши учун кетган вақти:

а) йўлнинг кўтарилиш қисмида юк билан ҳаракатланишга кетган вақт
, секунд. (22)
бу ерда, L₂ – йўл кўтарилиш қисмининг узунлиги (5-жадвал)
k_т – тезлик узатмасини алмаштириш вақтида скрепер тезли­ги­нинг кўпайиши ёки пасайишини ҳисобга олувчи коэффициент, k_т = 1,1-1,3.
б) йўлнинг горизонтал қисмида юк билан ҳаракатланишга кетган вақт
, секунд. (23)
бу ерда, L₁ ва L₃ – йўл горизонтал қисмининг узунлиги (5-жадвал).

в) скрепернинг юксиз ҳаракатланишига кетган вақти.

, секунд. (24)
7. Тўла давр учун кетган вақт
t_д = t_тўлдир + t_юкли + t_юксиз + t_{бўшатиш} , секунд.т (25)
t_юкли – скрепернинг юк билан юрган вақти, t_юкли = ;
t_{бўшатиш} – скреперни бўшатиш учун кетган вақт, t_{бўшатиш} = 20 секунд.

8. Бир сменада скрепернинг иш унумдорлиги

, м³/смена (26)
бу ерда Т – смена вақти, Т=8,2 соат;
k_в - вақт давомида скрепердан фойдалниш коэффициенти, k_в = 0,7-0,9

8. Битта тракторга талаб қилинадиган скреперлар сони

; та (27)
бу ерда V_III – скрепернинг қайтиш тезлиги (3-узатма тезлиги), км/соат;
t_я – тракторнинг скреперга яқинлашиш вақти t_я = 30-40 секунд.

10. 1 м³ тупроқни ташиш таннархи

; сум (28)
бу ерда С_т – тракторнинг машина-смена таннархи (7-жадвал)
С_с – скрепернинг машина-смена таннархи (6-жадвал)

5-жадвал
Скрепернинг техник характеристикалари ва машина-смена таннархи

Вар. №	Йўл қисми­нинг узунлиги		Йўл ҳолати	Йўл кўтари­лиши, i	Скрепер тури	Тортувчи трактор тури	Итарувчи трактор тури	Тупроқ тури
	L1 =L3	L2 =L4
1	150	50	зичлан.	0,02	Д-541 Б	Т-74	йўқ	енгил
2	100	40	юмшатил	0,03	Д-541 Б	Т-74	Т-74	ўртача
3	150	100	зичлан.	0,04	Д-374 Б	Т-100	йўқ	енгил
4	200	50	юмшатил	0,05	Д-374 Б	Т-100	Т-100	ўртача
5	80	50	зичлан.	0,06	Д-213 А	Т-180	йук	ўртача
6	100	100	юмшатил	0,07	Д-213 А	Т-180	Т-180	оғир
7	150	50	зичлан.	0,08	Д-511	ДЭТ-250	йўқ	ўртача
8	200	100	юмшатил	0,02	Д-511	ДЭТ-250	ДЭТ-250	оғир
9	120	40	зичлан.	0,03	Д-541 Б	Т-74	йўқ	енгил
10	140	50	юмшатил	0,04	Д-541 Б	Т-74	Т-74	ўртача
11	150	50	зичлан.	0,05	Д-374 Б	Т-100	йўқ	енгил
12	200	50	юмшатил	0,06	Д-374 Б	Т-100	Т-100	ўртача

6-жадвал
Скрепернинг техник характеристикалари ва машина-смена таннархи

№	Скрепер	Ковш ҳажми, q, м^3	Скрепер оғирлиги, G, кН	Кесиш кенглиги, b, м	Машина-смена таннархи, Ст, минг сўм
1	Д-541 Б	3	24	1,90	5,0
2	Д-374 Б	8	67	2,76	10,7
3	Д-213 А	10	95	2,80	13,7
4	Д-511	15	165	2,85	15,4

7-жадвал
Тракторнинг техник характеристикалари ва машина-смена таннархи

Трак­тор	Трактор оғир­лиги, Gт, кН	I узатма		II узатма		III узатма		IV узатма		Машина-смена таннархи, Ст, минг сўм
		Тезлиги, км/соат	Тортиш кучи, кН	Тезлиги, км/соат	Тортиш кучи, кН	Тезлиги, км/соат	Тортиш кучи, кН	Тезлиги, км/соат	Тортиш кучи, кН
Т-74	55,1	3,59	28,5	4,65	21,0	5,43	17,5	6,28	14,5	13,5
Т-100	114,0	2,36	90,0	3,78	54,0	4,51	44,0	6,45	21,0	17,7
Т-180	150,0	2,86	144,0	5,06	74,0	6,90	54,0	9,60	36,0	19,7
ДЭТ-250	252,0	3,0	220,0	6,0	110,0	9,00	73,0	12,0	55,0	24,5

Текшириш учун саволлар

1. 
   Скреперларнинг вазифаси ва қўлланиш соҳаси ҳақида гапириб беринг.
   
2. 
   Скреперлар қайси белгилари бўйича тавсифланади?
   
3. 
   Скрепер ковшини тўлдириш йўл узунлиги қандай аниқланади?
   
4. 
   Йўлнинг турли қисмларида скрепернинг тезлиги қандай танланади?
   
5. 
   Скрепер иш жараёни даврини ташкил этувчи вақтлар қандай аниқланади?
   
6. 
   Тракторнинг тортишиш кучига таъсир этувчи факторлар нималардан иборат?
   
7. 
   Скрепернинг техник ва иш жараёни унумдорлиги қандай аниқланади?
   
8. 
   Бир даврда керак бўладиган скреперлар сони қандай аниқланади.
   
9. 
   1 м³ тупроқни қайта ишлаш таннархи қандай аниқланади?
   

2.