Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ж. М.Қурбонов, З. Э. Мамарасулов

Травматик шок
оғир шикастларнинг ҳаѐт учун хавф соладиган асорати
бўлиб, марказий асаб тизими, қон айланиши, модда алмашинуви ва бошқа 
барча ҳаѐтий фаолиятларнинг бузилиши билан белгиланади. Бир ѐки бир неча 
марта, такрор-такрор оғир шикастланиш ҳам шокка олиб келиши мумкин. Кўп 
қон кетган пайтларда, айниқса қиш вақтида ярадор совқотиб қолганида шок тез 
учрайди. Шок ҳолати қанча вақтдан кейин пайдо бўлишига қараб, бирламчи ва 
иккаламчи бўлиши мумкин. 

---

253 
Бирламчи шок 
одамга шикаст етган вақтнинг ўзида ѐки ундан кейин 
кўп ўтмай бошланиши мумкин. Иккиламчи шок эса, шикастланган одамни 
транспортда эҳтиѐтсизлик билан олиб борилиши ѐки синган суяклари яхши
иммобилизация қилинамаганлиги оқибатида унга дастлабки тиббий ѐрдам 
кўрсатилгандан сўнг бошланади. 
Травматик шокнинг авж олиб бориши жараѐнида икки давр, яъни
қўзғалиш ва тормозланиш фазалари фарқланади. 
Қўзғалиш даври
шикастланиш 
содир бўлган заҳотиѐқ, организмнинг ниҳоятда кучли оғриқ таъсирига жавоби 
тариқасида рўй беради. Бунда шикастланган одам қаттиқ безовталаниб, 
оғриқдан ўзини йўқотиб қўяди, бақиради, чақиради, ѐрдам сўрайди. Бу ҳолат 
қисқа вақт, 10-20 дақиқа давом этади, биринчи тиббий ѐрдам кўрсатилаѐтган 
пайтда унчалик сезилмаслиги ҳам мумкин. Кейин эса 
тормозланиш даври
бошланади, шикастланган одам эс-ҳуши жойида бўлмагани боис, бўшашиб, ѐн 
– атрофга бефарқ, лоқайд қарайди, ҳеч кимдан ѐрдам сўрамайди, чунки ҳаѐт 
учун зарур бўлган барча фаолияти сусайиб қолади: аъзойи – бадани музлаб, 
юзи оқариб, томир уриши заифлашиб, нафас олиши қийинлашади. 
Шокнинг қай даражада кечишига кўра, унинг тўрт даражаси: енгил, 
ўртача, оғир ва жуда оғир ҳолатлари тафовут қилинади. 
Шокнинг олдини олиш учун кўриладиган энг асосий чора-тадбирлар 
қўйидагилардир: одам шикастланган вақтда, энг аввало, пайдо бўлган кучли 
оғриқни бартараф этиш ѐки уни сусайтириш, қон кетишини тўхтатиш, 
совқотишга йўл қўймаслик, биринчи тиббий ѐрдам кўрсатиш амалларини жуда
тезкорлик ва эҳтиѐткорлик билан бажариш ҳамда шикастланган одамни жуда
тезкорлик ва эҳтиѐткорлик билан бажариш ҳамда шикастланган одамни 
транспорт воситаларида авайлаб олиб бориш. Шикастланиб, шок ҳолатига 
тушиб қолган одам ҳаѐтига хавф солиб турган қон оқишни тўхтатиш, 
шунингдек, махсус щприц-тюбик воситасида оғриқ қолдирадиган дори юбриш, 
совуқдан асраб–авайлайш, устини кўрпа, адѐл ѐки чопон билан беркитиш. 
Суяклар синган тақдирда эса қўл остидаги бор воситалар билан иммобилизация 
қилиш жоиз. 
Оғриқ қолдирадиган дорили шприц – тюбик бўлмаганида шок ҳолатидаги 
одамга, агар қорнида тешиб ўтган жороҳати бўлмаса, озгина миқдорда спиртли 
ичимлик (ароқ, вино, суюлтирилган спирт) ѐки иссиқ чой, қаҳва ичириш 
мумкин. Шундан сўнг замбилга солиб, устини ѐпиб, имкони борича тезроқ 
яқинроқдаги тиббий муассасага олиб борилади.