Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги хамидов мухамадхан



Download 9,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/109
Sana29.04.2022
Hajmi9,7 Mb.
#590050
TuriУчебное пособие
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   109
Bog'liq
suv tezhamkor sugorish texnologiyalari

II.
 
Сунъий омил: 
Суғориш-хўжалик омиллари.
Тупроқ фаол қатламини сунъий намлантириш 
(суғориш), кўпинча, суғориш сувларининг фаол қатламдан пастга сизиб 
ўтишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, суғориш тармоқларида ҳам сувларнинг 
исроф бўлиш ҳоллари кузатилади. Бу сувлар сизот сувларига бориб қўшилиб, 
аксарият, кам табиий зовурланган ва сизот сув оқими ѐмон суғориш 
майдонларида сизот сувлар сатҳининг кўтарилишига олиб келади (7-расм).
Шўр 
сизот 
сувларининг 
кўтарилиши 
тупроқларнинг 
ботқоқланишига ва иккиламчи 
шўрланишига 
олиб 
келади. 
Иккиламчи 
шўрланиш 
деб, 
тупроқнинг сунъий жараѐнлар 
натижасида 
шўрланишига 
айтилади. 
Қишлоқ 
хўжалиги 
экинларининг нормал ривожланишига тўсқинлик қиладиган миқдорда сувда 
осон эрийдиган тузи бўлган барча ерлар, шўрланган тупроқлар дейилади. 
Ернинг устки қатламида сувда эрийдиган жуда кўп миқдорда тузи бўлган 
ерлар, шўрхок ерлар дейилади ва унда экин ривожлана олмайди. Шўрхок 
ерларнинг устки қатламидаги тузларнинг миқдори, одатда, 1-2% дан 10-20% 
гача бўлади. 
Шўрхок ва шўртоб тупроқларда сувда эрувчан тузларнинг таркиби турли-
туман бўлиши мумкин. Шунга қарамай, бу тузлар, асосан, қуйидаги катион ва 
анионлардан ҳосил бўлади. Бу катион ва анионлар бир-бири билан бирикиб, 
қуйидаги ўн икки хил сувда эрувчан тузларни ҳосил қилади: 
Тупроқларда учрайдиган сувда эрувчан тузларнинг таркиби 
7-расм. Даврлар бўйича сизот сувлари 
сатҳининг ўзгариш динамикаси 


69 
NaCl
(ош тузи) 
4
2
SO
Na
(глаубер тузи) 
3
2
CO
Na
(кир сода) 
3
NaHCO
(ичимлик сода) 
2
MgCl
(магний хлорид) 
4
MgSO
(магний сульфат)
3
MgCO
(магний карбонат) 
2
3
HCO
Mg
(магний бикарбонат) 
2
CaCl
(кальций хлорид) 
4
CaSO
(гипс)
3
CaCO
(оҳак) 
2
3
HCO
Ca
(кальций бикарбонат) 
Эслатма: Чизиқдан юқоридаги тузлар кўпроқ зарарли тузлар ҳисобланади 
Бу тузлардан бирортаси ҳам қишлоқ хўжалиги ўсимликларининг нормал 
ривожланиши учун бевосита зарур эмас. Холбуки, уларнинг кўпчилиги 
экинларни нобуд қилиши мумкин, шу сабабли улар, 
зарарли тузлар
дейилади. 
Тузларнинг айрим олинган қишлоқ хўжалиги экинларига зарарлилик 
даражаси бўйича қуйидаги тартибда жойлаштириш мумкин:
Тузлар 
3
2
CO
Na
NaCl
4
MgSO
3
NaHCO
4
2
SO
Na
Зарарлилик
даражаси 
10 
5-6 
3-5 


Туз аралашмалари ўсимликларга унча зарарли таъсир кўрсатмайди, ҳатто 
анча юқори концентрацияда бўлганида ҳам алоҳида олинган зарарли 
тузларникига қараганда кам бўлади. Бундай ҳодиса тузлар 
антагонизми
деб 
аталади. Энг кучли антагонистлар– натрий ва кальций катионларидир. 
Мелиорация ишларида тупроқнинг шўрланиш даражаси ва хили (типи) 
лабораторияларда тупроқни кимѐвий таҳлил қилиш йўли (сувли сўрим таҳлили) 
билан аниқланади. 
Бу ионнинг миқдори тузли эритма анион эквивалентлари йиғиндисидан 
катион эквивалентлари йиғиндисининг айирмаси бўйича ҳисоблаб топилади. 
Лабораторияда аниқланган ушбу қийматлар бўйича тупроқларнинг шўрланиш 
хили ва даражаси аниқланади (5-жадвал).
5-жадвал. Анион ва катионлар бўйича тупроқнинг шўрланиш хили (Н. И. 
Базилевич, Е. И. Панков.) 
№ 
Шўрланиш хили 
Нисбат 
Қиймат 
1. 
Хлоридли 
4
SO
:
Cl
2,5 
2. 
Сульфат-хлоридли 
4
SO
:
Cl
2,5-1,0 
3. 
Хлорид-сульфатли 
4
SO
:
Cl
1,0-0,8 


70 
4. 
Сульфатли 
4
SO
:
Cl
0,3 
5. 
Сульфат (хлорид) – 
гидрокарбонатли 
4
3
SO
Cl
:
HCO

6. 
Натрийли 
Mg
:
Na

7. 
Магний-натрийли 
Mg
:
Na
2-1 
8. 
Натрий-магнийли 
Mg
:
Na
1-0,5 
9. 
Магнийли 
Mg
:
Na
0,5 
Тузлар 
миқдори 
тупроқ 
фаол 
қатламида 
ушбу 
6-жадвалдаги 
кўрсаткичлардан ортиб кетиши, тузларни ўсимлик ривожига акс таъсири 
бошланишини (порог токсичности) билдиради. 
В.А.Ковда ва В.В.Егоровлар тавсиясига кўра, тупроқларнинг шўрланиш 
даражаси бўйича таснифи, сифат ва миқдор жиҳатидан аниқлаш усулида, 
тупроқдаги жами тузлар, хлор ва сульфат ионлари бўйича берилган (4-жадвал). 
Тупроқларнинг шўрланиш даражасини тузли қатламларнинг жойлашиш 
чуқурлигига, тупроқнинг юза кўриниш ҳолатига ва ўсимликнинг ривожига 
қараб аниқлаш мумкин. 
6-жадвал. Тупроқ фаол қатламида тузларнинг йўл қўйилган миқдорлари,% 
№ 
Тупроқнинг
шўрланиш хили 
Тупроқдаги 
жами тузлар 
миқдори 
Шу жумладан, ионлар 
Cl
Na
3
HCO
4
SO
1.
Хлоридли 
0,05 
0,02 
0,026 


2.
Сульфат-хлоридли 
0,05 
0,02 
0,026 

0,01 
3.
Хлорид-сульфатли 
0,10 
0,02 
0,026 

0,07 
4.
Сульфатли (кам 
миқдорда гипсли) 
0,15 
0,02 
0,026 

0,02 
5.
Сульфатли (кўп 
миқдорда гипсли) 
0,15 
0,02 
0,026 

0,08 
6.
Содали 
0,05 
0,01 
0,026 
0,08 
0,01 
7.
Хлорид-содали ва 
сода-хлоридли 
0,10 
0,01 
0,026 
0,08 
0,01 
8.
Сульфат-содали ва 
содали 
0,15 
0,01 
0,026 
0,08 
0,02 


71 
9.
Сульфат-хлорид-
гидрокарбонатли 
0,15 
0,01 
0,026 
0,08 

Тузли қатламларнинг жойлашиш чуқурлиги (тупроқ оғирлигига нисбатан 
сувда эрийдиган тузларнинг миқдори 0,3% дан кўп) га қараб, тупроқларнинг 
шўрланиш даражаси А.Н.Розанов тавсияси бўйича қуйидагича: 
1.
Шўрланмаган (чучук) тупроқлар – 150-200 см чуқурликкача сувда эрийдиган 
тузлар (0,3% дан кам) ва гипси йўқ тупроқлар. 
2.
Кучсиз шўрланган тупроқлар – 80-120 см чуқурликда туз чиқадиган 
тупроқлар. 
3.
Ўртача шўрланган тупроқлар – 30-80 см чуқурликда кўп туз чиқадиган 
тупроқлар. Бундай ерларда гипс қатлам 120-150 см чуқурликда ва ундан юза 
жойлашади. 
4.
Кучли шўрланган тупроқлар – 5-30 см чуқурликдан бошлаб кўп туз 
чиқадиган ер. 
5.
Шўрхок тупроқлар – энг устки қатламдан бошлаб жуда кўп (1% дан кўп) туз 
бор ерлар. 
7-жадвал. Тупроқнинг шўрланиш даражаси бўйича таснифи 
Шўрланиш 
даражаси 
Шўрланиш хили 
Жами 
тузлар 
Cl
4
SO
Жами 
тузлар 
Cl
4
SO

Download 9,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   109




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish