Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона политехника институти

Ўтиш жараёнлари

Созланаётган объектлар ва уларнинг автомат созлагичлари эксплу­атация қилиш жараёнида кўпинча номувозанат ҳолатларда бўлганликлари сабабли уларнинг параметрлари вақт давомида ўзгарувчан бўлиб туришлиги билан тавсифланади. Созланаётган объектнинг ёки созлагичнинг номувозанат режимларда ишлашининг давомийлиги уларнинг динамик хусусиятлари оқали аниқланади, янги бир режимдан иккинчи режимга ўта олиш қобилияти, яна берилган режимга қайта олишлиги, бўзилган мувозанатга чиқа олишлиги билан белгиланади.

Шу сабабли АБТ элементларининг динамик хусусиятлари ўтиш жараёни орқали аниқланади. Ўтиш жараёни қанчали қисқа вақтларни эгалласа, параметрларнинг берилган қийматлардан оғиши шунчалик кам бўлиб, элементларнинг динамик хоссалари шунчалик яхши бўлади. Шунинг учун динамик хусусиятларни баҳолаш учун ёки ўтиш жараёни тавсифиятини қуриш керак ёки шу ўтиш жараёнини тавсифловчи ёрдамчи параметр-ларнинг қийматларини аниқлаш керак бўлади. Элементнинг динамик хусусиятлари ҳақида ўтиш жараёнининг тавсифиятсини таҳлил қилиш орқали тасаввурга эга бўлиш мумкин. Бунинг учун эса, албатта, диффе­ренциал тенгламаларни билиш керак бўлади. Шу тенгламани (умумий интегрални) ечими эса ўтиш жараёнининг математик ифодасидир.

Авваллари ҳам созлаш объектларининг, автомат созлагичларнинг дифференциал тенгламалари олингандир. Масалан, ички ёниш двигатели, совутиш камераси, ҳавза, ресивер, трубокомпретсор, қаттик тескари боғла-нишли серводвигател кабиларнинг тенгламалари ёки уларнинг оператор кўринишлари биринчи даражали динамик тенгламаларни акс эттириб, ўзгармас коэффициентлари бўйича бир жинсли эмасдирлар. Шу айтиб ўтилган элементларнинг динамик хусусиятларини баҳолаш учун эса шулардан бирортасини ўтиш жараёнини кўриб чиқиш етарлидир; (масалан двигателникини).

Ўтиш жараёнининг тавсифисини қўришда суперпозиция қоидасидан фойдаланиш қулайроқдир. Бунинг мазмуни қуйидагидан иборат: кўринишида ифодаланувчи ўтиш жараёни бир пайтнинг ўзида қабул қилинган мураккаб таъсир К^ж ₀ æ + К^k ₀р_k -К^α ₀ α₀ ниит натижаси бўлиш билан бир қаторда учта ўтиш жараёнининг алгебраик йиғиндиси кўринишида оли­ши мумкин. Бу эса двигателга алоҳидадан таъсир этаётган К^æ ₀ æ, -К^k ₀р_k ёки Ка₀ а₀ каби таъсирларнинг натижасида олинган ўтиш жараёнларнинг пайдо бўлишидан келиб чиққан тавсифилардир. Шунинг учун

(8.2)

кўринишдаги дифференциал тенгламани ечгандан кўра

(8.3)

кўринишдаги дифференциал тенгламани боғлиқликлар кўринишида ечган маъқулроқдир.

Кейин уларни йиғиндиси олинади:



(8.1) формуладаги ўтиш жараёнининг хусусияти уни чап томони билан ифодалангани, ўнг томони эса фақатгина ўзгатувчи таъсирнинг қийматини билдирганлиги туфайли элементнинг динамик хусусиятини баҳолаш учун тенгламанинг умумий интегралини топишнинг ҳожати йукдир. Бун­да (8.2) нинг бирорта тенгламасини, масалан биринчисини ечиш кифоядир. Бу тенгламанинг оператор кўриниши қуйидагича:

d₀ (p) φ = K^æ₀ æ (8.4)

Кўпчилик элементларнинг динамик хусусиятлари бир жинсли бўлмаган чизшқли динамик тенгламалар билан ифодаланади. Буларга автомат созлагичларнинг сезгир элементлари мисол бўйича олади. Агар суперпозиция қонуниятидан фойдаланилса бундай элементларнинг динамик хусусиятла­рини таҳлил қилиш учун маълум бир тенгламани танлаб олиб, уни ўзгартирилган шаклда ёзиб олиш мумкин.

Қ уйидаги графикларда (8.2-расм) биринчи даражали тенгламага эга бўлган элементларнинг ўтиш жараёнларини тавсифийлари келтирилгандир.


Биринчи даражали тенгламали элементларнинг ўтиш жараёни.

а ) -поғонасимон қўзғатувчи таъсир остидага, тескари боғланишга эга бўлмаган гидравлик серводвигателники ( = соnst) ;

1-λ=f(t) при Т_Сl: 2- λ = f(t) T_С2 >T_C1;

3 - λ=f(t). T_C3 > T_C2 4 -

б) Т₀ нинг турли қийматларида созланаётган объектни 1 - х = f(t), 2 - - = f(t) Т₀₁ > Т₀ да; 3 - = f(t) ; Т₀ бўлганда; 4 - = f(t) Т₀₂ > Т₀ да;

в) кучайтириш коэффициент К₀^ж нинг турли хил қийматларида созлана­ётган объектники; ^æ < K^æ ₀₂ да; 2 – φ = f (t) K^x₀₂ га 4 – φ = f (t) K^x₀₃ га тенг бўлганда; 3 - φ = f (t) K^x₀₃ га тенг бўлганда; 4- φ = f (t) F=0 да; 5 - φ = f (t) F₀ > 0 да.

Иккинчи даражали тенгламага эга бўлган элементларнинг ўтиш жараёнларини тавсифилари қуйидаги кўринишда (8.3-расм)



8.3 –расм

Иккинчи даражали тенгламага эга

бўлган элементларнинг ўтиш

жараёни тавсифилари


а) апериодик ўтиш жараёнлари; ташкил этувчи;

ташкил этувчи; 3 - Т_k > Т_k1 бўлгандаги ўтиш жараёни;

4) -Т_k > Т_kl- ҳолдаги ўтиш жараёни;

б) тебранувчи ўтиш жараёни; 1.3-А_е ^tАэгилувчи экспоненталар,

2-А_е ^tsin(t+γ), бранувчи ташкил этувчилар; 4-Т_к даги тебранувчи жраёнлар; 5-Т_kl < T_k ҳолдаги ўтиш жараёнлари;

в) мужассамлашан тескари боғланишли серводвигателарнинг тавсифиси.

Юқори даражадаги динамик тенгламаларга эга бўлган элементлар­нинг ўтиш жараёнлари ҳам шу тартибда ўзига хос хусусиятларга эгадирлар.