Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети психология тарихи

Бихевиоризмнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши
Бихевиоризм – америка психология фанида алоҳида йўналиш сифатида XX асрнинг бошларида пайдо бўлди. Бихевиоризмда тадқиқот предмети сифатида хулқ ўрганилган (behavior, инглизча хулқ). Хулқий реакцияларни ўрганиш билан кўплаб тадқиқотчилар шуғулланишган, улар орасида таниқлилари: Д. Б. Уотсон, Э. Торндайк ва Ф. Б. Скиннерлар ҳисобланади.
Бихевиоризм - одамлар ва ҳайвонлар психологиясидаги йўналиш, том маънода - хулқ-атвор ҳақидаги фан. 20 -асрнинг бошларида Америка психологиясининг қиёфасини аниқлаган психологиянинг бу йўналиши психика ҳақидаги ғоялар тизимини тубдан ўзгартирди. Бихевиоризм формуласига кўра психологиянинг предмети онг эмас, балки хатти-ҳаракатлардир. Ўша пайтда психика ва онгни тенглаштириш одат тусига кирган (онгда бошланадиган ва тугайдиган жараёнлар психик, деб ҳисобланган), онгни йўқ қилиш орқали бихевиоризм шу тариқа психикани йўқ қиладиган назарияни яратди. Психологияда бу йўналишнинг асосчиси америкалик психолог Жон Уотсон эди.
Хулқ-атворнинг энг муҳим тоифалари - бу рағбатлантирувчи омил бўлиб, у атроф-муҳитнинг организмга ҳар қандай таъсири, шу жумладан, ҳозирги вазият, реакция ва кучайтириш сифатида тушунилади, бу одам учун атрофдагиларнинг оғзаки ёки ҳиссий реакцияси бўлиши ҳам мумкин. Шу билан бирга, субъектив тажрибалар замонавий бихевиоризмда инкор этилмайди, балки бу таъсирларга бўйсунадиган ҳолатга қўйилади.
20-асрнинг иккинчи ярмида бихевиоризмнинг ўрнини когнитив психология эгаллади, бу йўналиш ўша пайтдан бошлаб психология фанида ҳукмронлик қилмоқда. Бироқ, бихевиоризмнинг кўплаб ғоялари ҳали ҳам психология ва психотерапиянинг маълум соҳаларида қўлланилмоқда.
ХIХ асрнинг охирига келиб, инсон руҳиятини ўрганишнинг асосий усули - интроспекцияда кўплаб камчиликлар аниқланди. Асосийси, объектив ўлчовларнинг йўқлиги ва тадқиқот натижасида олинган маълумотларнинг парчаланганлиги эди. Мавжуд вазият фонида хатти-ҳаракатни психиканинг объектив ҳодисаси сифатида ўрганишга қаратилган оқим - бихевиоризм пайдо бўлди. Бихевиоризмнинг фалсафий асоси Жон Локкнинг "Табула раса" - одамнинг тоза варақ сифатида туғилиши ва Томас Гоббс томонидан илгари сурилган фикрловчи модданинг мавжудлиги концепциясини тан олмаслик бўлди.
Жон Бродес Уотсон одамлар ва бошқа тирик мавжудотларнинг хатти -ҳаракатларини тушунтириш схемасини таклиф қилди: "стимул → жавоб" стимул реакцияга сабаб бўлади. Рағбатлантириш ва жавобни ўлчаш мумкин эди, шунинг учун бу ёндашув катта шубҳа туғдирмади. Уотсон, тўғри ёндашув билан, атроф-муҳитни ўзгартириш орқали одамларнинг хулқ-атворини тўлиқ башорат қилиш, керакли касбларни назорат қилиш ва шакллантириш мумкин бўлади, деб ҳисобларди. 
Бу таъсир механизми Павлов томонидан ҳайвонларда батафсил ўрганилган классик шартли реакциялар орқали ўргатиш эди. Иван Петрович Павлов ҳайвонларда тажрибалар ўтказиб, реактив хатти-ҳаракатлар шартсиз рефлекслар асосида шаклланишини аниқлади. Аммо таъсирлар ёрдамида классик шартлашганлик хусусиятига таъсир қиладиган ва хулқ-атворнинг янги моделларини келтириб чиқарадиган шартли рефлексларни ҳам шакллантириш мумкин.
Жон Уотсон чақалоқлар билан тажриба ўтказди ва учта дастлабки инстинктив жавобни аниқлади - севги, ғазаб ва қўрқув. Унинг фикрича, қолган реакциялар бирламчи реакцияларга бириктирилади ва хулқ-атвор оқими пайдо бўлади. Шахснинг фаоллигини ҳисобга олган ҳолда хатти-ҳаракатларнинг қандай мураккаб шакллари яратилгани унинг асарларида ошкор қилинмаган. Уотсоннинг тажрибалари ахлоқ нуқтаи назаридан ҳар доим ҳам маъқулланмаган, бу кейинчалик бошқаларнинг ғазабига сабаб бўлган.
Эдвард Торндайк ўзини бихевиорист эмас, балки "алоқачи" («коннексионист» ингл. connection — алоқа) деб атади. Асосий тажрибаларни у каптар ва оқ каламушларда ўтказган. Торндайк оперант хатти-ҳаракатлар концепциясини киритди, унинг шаклланиши синов ва хато орқали амалга оширилади.
Интеллектнинг ассоциатив характерга эга бўлиши Гоббс замонидан бери маълум эди. Интеллект ҳайвоннинг ўз муҳитига муваффақиятли мослашишини таъминлайди, деб Спенсердан кейин қабул қилинган. Аммо биринчи марта, Торндайкнинг тажрибалари шуни кўрсатдики, интеллектнинг табиати ва унинг функциялари ғояларга ёки онгнинг бошқа ҳодисаларига мурожаат қилмасдан ўрганилиши ва баҳоланиши мумкин. Ассоциация энди олдинги ассоциатив назарияларда бўлгани каби фикрлар ёки ғоялар ва ҳаракатлар ўртасида эмас, балки ҳаракатлар ва вазиятлар ўртасидаги боғлиқликни англатарди.
Бутун ўқув жараёни объектив тарзда тасвирланган. Торндайк Веннинг "синов ва хато" ғоясини хатти-ҳаракатларнинг тартибга солувчи бошланиши сифатида ишлатган. Бу бошланғични танлаш чуқур услубий асосларга эга эди. Бу психологик фикрни ўз объектларини детерминистик тушунтиришнинг янги усулига йўналтиришни кўрсатди. Дарвин "синов ва хато" нинг ролини алоҳида таъкидламаган бўлса-да, бу концепция, шубҳасиз, унинг эволюцион таълимотининг асосларидан бири эди. Ташқи муҳитнинг доимий ўзгариб турадиган шароитларига жавоб беришнинг мумкин бўлган усулларини организмнинг хулқ-атворининг тузилиши ва услубида олдиндан айтиб бўлмайди, шунинг учун бу хатти-ҳаракатни атроф-муҳит билан мувофиқлаштириш фақат эҳтимоллик асосида амалга оширилади.
Эволюция доктринаси механик сабабийлик каби бир хил ўзгармасдан ҳаракат қиладиган эҳтимоллик омилини киритишни талаб қилди. Эҳтимолни энди субъектив тушунча сифатида кўриб бўлмайди (Спинозанинг тасдиғига кўра, сабабларни билмаслик натижасида). "Синов, хато ва тасодифий муваффақият" тамойили, Торндайкнинг фикрича, ривожланишнинг барча даражаларида тирик мавжудотлар томонидан хатти-ҳаракатларнинг янги шаклларини эгаллашини тушунтиради. Ушбу принципнинг афзаллиги анъанавий (механик) рефлекс схемаси билан солиштирганда аниқ кўринади. Рефлекс (Сеченовдан олдинги тушунчада) қатъий ҳаракатни англатар эди, унинг бориши асаб тизимида ҳам қатъий ўрнатилган усуллар билан белгиланади. Бу тушунча орқали организм реакцияларининг мослашувчанлиги ва унинг ўрганиш қобилиятини тушунтириб бўлмайди.
Торндайк ҳаракат актининг дастлабки лахзаси сифатида, олдиндан жавоб бериш усуллари билан танани ишга туширадиган ташқи импулсни эмас, балки муаммоли вазиятни, яъни тананинг мослашишга тайёр бўлмаган ташқи шароитини олди, яъни бу холатда тана жавоб бериш учун тайёр формулага эга эмас, уни ўз кучи билан қуришга мажбур. Шундай қилиб, "вазият - реакция" алоқаси, рефлексдан фарқли ўлароқ (унинг Торндайккагина маълум бўлган ягона механик талқинида), қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: