Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус таълим Вазирлиги Фарғ

Нарсалар, табиий жараёнлар борлиғи. Табиий борлиқнинг биринчи кўриниши инсонга қадар, инсон ва унинг онгидан ташқарида, унга боғлиқ бўлмаган моддий борлиқ ҳисобланади. Моддий борлиқ - бу нарсалар, уларнинг хоссалари, муносабатлари, жараёнлари борлиғидир. ''Нарса'' тушунчаси ўз хоссасига эга ва бошқалар билан муносабатда бўладиган предметни, объектни билдиради. ''Хосса'' предметдаги бошқа предметлар билан ўхшаш ёки ўхшамайдиган томонлардир. ''Боғланиш'' - оламнинг абадий тараққиётидаги алоҳида моментни билдиради. Шу маънода барча нарса-ҳодисалар ўзаро таъсирда ва ўзаро боғланган бўлади. Объектларнинг бир-бирига таъсири ва шу асосда уларнинг ўзгаришига олиб келадиган ҳодиса ''ўзаро таъсир'' дейилади. Буларни одатда “бирламчи табиат” ибораси билан тушунтирадилар. Табиий борлиқнинг бу шакли инсон фаолиятининг дастлабки шарти сифатида мавжуд бўлган табиий нарса-ҳодисалар ва жараёнлардир. Инсон пайдо бўлгач, уларга таъсир эта бошлайди, бу жараённинг узоқ ва мунтазам равишда амал қилиши оқибатида инсон қўли билан яратилган нарса-ҳодисалар ва жараёнлар юзага келади. Буларни олдингилардан фарқлаш мақсадида “иккинчи табиат” деб атайдилар.
“Бирламчи табиат” борлиқнинг алоҳида махсус шаклидир. Бунда бир бутун табиат борлиғини унинг алоҳида нарсалари, жараёнлари, ҳолатлари борлиғидан фарқ қилиш лозим.
Яхлит табиат борлиғи фазо ва вақт доирасида чексиздир, у доимо ва ҳамма жойда мавжуд бўлган, мавжуддир ва мавжуд бўлади. Лекин табиатга хос бу асл хислат унинг алоҳида ҳодисалари, жараёнлари, ҳолатларига бир бутунича даҳлдор бўлмаслиги мумкин. Бинобарин, улар пайдо бўлиш, ўзгариш, ривожланиш, сўниш жараёнларини бошидан кечириб туради. Табиат бир бутун, ўткинчи эмас деб фикрлаганимизда, унинг яхлит ўзини эмас, балки унинг айрим, конкрет ҳодисаларига хос хусусиятни назарда тутган бўламиз, демак, табиат эмас, унинг алоҳида ҳодисалари ўткинчи. Шу манoнода табиат ўткинчимас ва ўткинчиликнинг узвий бирлигидан иборат.
Инсонни қуршаб олган табиат тушунчасига табиатнинг ўзидан ташқари яна инсон яратган буюмлар ҳам киради. Инсон ақли ва меҳнати билан яратилган нарсалар “иккинчи табиат” эканлиги юқорида таъкидлаб ўтилди. У “бирламчи табиат”дан нимаси билан тафовут қилади? Аввалам бор, инсон қўли билан яратилганлиги, унга инсон меҳнати ва билими сарфланганлиги билан фарқланади, деб жавоб бериш мумкин. “Иккинчи табиат”да инсон меҳнати ва билимлари “предметлашади”, унда “ижтимоий руҳ” гавдаланади. “Иккиламчи табиат” маҳсулотлари муайян ижтимоий вазифани бажаради. Масалан, дастгоҳ. У мато тўқийди, инсон мақсадларини объективлаштиради. "Иккинчи табиат" - цивилизациялашган борлиқдир.(телемарказлар, музейлар, театр, кийим-бош, компpютер ва ҳ. к. )
Борлиқнинг ҳар иккала кўриниши ўзаро айният ва тафовут бирлигини билдиради. Бирламчи табиат чексиз, чегарасиз, ўткинчи бўлмаган борлиқ, лекин унинг айрим ҳодисалари, масалан, одам ўткинчидир. "Иккинчи табиат" да табиат қонунлари эмас, балки инсоннинг қайта яратувчилик қонунлари амал қилади. Ҳар икки табиат бири-бири билан ўзаро боғланган бўлса ҳам, улар ўртасида тўқнашув даражасига етиб борадиган муносабатлар ҳам йўқ эмас. Бу ўринда ҳозирги пайтда юзага келган экологик, энергетик муаммоларни эслаш кифоя. И.А.Каримов айтганидек, “табиат ва инсон ўзаро муайян қонуниятлар асосида муносабатда бўлади. Бу қонуниятларни бузиш ўнглаб бўлмас экологик ҳалокатларга олиб келади” (И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. 112-113-Бетлар).