Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети

3. Тармоқ ва худудлар бўйича бошқаришни боғлаб олиб бориш қоидаси. Бунда тармоқ ва бўлинмалар ўртасида узвий боғлиқлик яратилиши назарда тутилади.
4. Бошқаришни демократлаштириш қоидаси. Бу қоида ишлаб чиқаришни бошқариш энг муҳим қоидалари жумласига киради. Бошқаришни демократлаштириш меҳнаткашлар оиласини ишлаб чиқаришни бошқаришга кенг кўламда жалб қилиш учун етарли имконият яратиб беради. Бошқарув фаолиятида меҳнаткашларнинг бевосита қатнашиши аҳоли ўртасида ишончни уйғотади.
5. Режа асосида ҳалқ хўжалигини ривожлантириш қоидаси. Бу режалаштириш вазифасининг муҳимлигини ва ўша бошқаришнинг марказий бўғинига айланишини белгилайди.
6. Бошқаришнинг якка ҳокимлик қоидаси. Бунда бошқарув бир шахс томонидан амалга оширилади. Якка ҳокимлик асосида бошқариш баъзан яхши, баъзан салбий натижалар бериши мумкин. Бу бошқарувчининг лаёқатига, дунёқараши, ташкилотчилигига, маънавий ва ахлоқий етуклигига боғлиқ бўлади. Бошқарув усуллари ишчи жамоалари олдига қўйилган вазифаларнинг ўз вақтида юқори сифатли қилиб, бажарилишини таъминлаш учун уларга нисбатан кўриладиган зарур чора тадбирларни ва таъсирчан усулларнинг қўлланилишини билдиради.
Жамоани бошқаришда қўлланиладиган барча усуллар ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, улар бир-бирлигини билдиради.
Бошқарув усуллари ўзининг тавсифига кўра :
а) иқтисодий бошқариш усули,
б) ташкилий-маъмурий,
в) ижтимоий-психологик,
г) сиёсий бошқариш,
д) демократик бошқариш,
е) авторитар бошқариш усулларидир.


2. Етакчилик, таъсирчанлик, шахс ва раҳбар авторитети. Раҳбар образини тадқиқ қилиш йўналишлари.
Маълумки иерархия зинапоясининг энг юқорисида гуруҳ сардори жойлашади. Сардор ўзида интилувчанлик, қатъийлик, масулиятни бўйнига олиш, маълум гуруҳлар фаолият йўналишини ўзгартириши, бошқариши, янгиликлар бўйича қарор қабул қилиши, келажакни кўриш каби хусусиятларга эга бўлиши керак.
Шундай қилиб, сардор кўриниши бошқаришга мойиллик ва мустақил ўрганиш хислатларини ўзида акс эттирадиган маълум хулқий жараённи ифодалайдиган шахсдир. Бу ўзгаришга қаратилган доимий, мақсадли ва ташкилий изланиш, ресурсларни камроқдан кўпроқ, унумдор ишлаб чиқариш доираларига кўчириш қобилиятидир.
Аммо стратегик ислоҳ қилиш алоҳида сардорни бирданига пайдо қиладиган ҳолат натижаси эмас. Бу ўзига хос тўла олдиндан айтиб бўладиган, изчилликниўзида мужассамлаштирган даврдир. Сардорлар ислоҳотлар даврида асосий таъсир кўрсатиш объекти бўлган ўрта даражадаги бошқарувчиларга, улар нима қарорга келишини англагунча, уларга қарши туришни ҳам билишлари лозим. Улар ҳозирги кундан яхшироқ бўлишни англаб тушуниб етмагунча ҳеч нарсага эриша олмайдилар.
Сардор шундай кўринишни яратиши керакки, уни ташкилот аъзоларининг кўпчилигида қабул қилиш зарурияти туғилсин.
Биз аввал айтиб ўтганимиздек сардорлар, маъмурий ислоҳотчи ва яратувчи кўринишларга бўлиниб, улар ўз олдига қўйган вазифалари ва мақсадларини кўриши билан ажралиб туради. Ҳозирги тез ўзгарувчан бозор ислоҳотлари шароитида ислоҳотчи сардорларга ижтимоий буюртма кўпроқ бўлади, чунки бу кўринишдаги раҳбарлар компанияларни ташқи муҳитига мос равишда қайта ташкил қилишни техник, сиёсий, маданий муаммолар услубий асосини яхши биладилар.
Сардорликда қуйидаги усуллар мавжуд бўлиб уларга таяниб ташкилотни қайта ислоҳ қилиш мумкин:

1. 
   Уддалаш ва кўникмалар яратиш усули. Бунда субординатсия чизиғи: ким кимга бўйсунади, масалалар қандай тақсимланади ва ажратилади.
   

1. 
   Қобилиятларни шакллантириш усули. Ташкил қилиш қобилияти — бу алоҳида пухта билим ёки рақобатда исботланган афзалликлар суммасини ифодалайди.
   
2. 
   Ҳалқани янгилаш усули. Бу — уддалаш, пухта билим ва маданият каби ноёб уйғунликни ташкил қилувчи кучни биргаликдаги ҳаракатга йўналишини ташкил қилиш ва режалаштириш жараёнидир.
   

Сардорликда барча омиллар ўзаро боғлиқлигини амалда кўриш мумкин. Компаниялар бошлиқни раҳбарлик, ходимни эса — ўз индивидуаллигини сезиш эҳтиёжини мужассамлаштирувчи услубни амалга ошириши керак, чунки маълум ишни бажараётган киши у ишни ҳатто сардордан ҳам яхши билади, шунинг учун у бу ишни бошқаларга қараганда яхши такомиллаштиришга қодир. Бундай ёндашувда сардор раҳбарликни амалга оширади, аммо ишчи ишини маълум даражадаги деталлашувида ўз ишини яхши билади. Бундай усул «йўналтирувчи мустақиллик» дейилади. Сардорлик ташкил қилишнинг юқори босқичида бўлиши ва у зарурий яхшиланиш учун мос муҳит яратишга ҳаракат қилиши керак. Бу кўринишдаги сардорлар ташкилотнинг барча ходимларини рағбатлантиради, қўзғатади, қўллаб-қувватлайди, илгари етаклайди ва руҳлантиради.
Раҳбарлик услуби менежер ҳаракатининг ўзига хос хулқидир. Раҳбарлик услубининг янада тўлиқ маъноси: менежернинг нисбий қатъий тизим йўллари, услуби ва амалий фаолият шаклидир. Бундан ташқари бошқариш услуби деганда менежернинг бошқариш қарорларини тайёрлаш ва амалга ошириш жараёнида ҳаракат тарзи ва хулқий усули тушунилади.Услуб — бу раҳбарлик усулида доимо қўлланиладиган тизимдир. Услуб маълум менежер томонидан унинг шахсий субъектив — руҳий тавсифига мувофиқ қабул қилинган раҳбарнинг услубини реализатсия қилиш тарзидир.
Кўриниб турибдики, услуб ўзига хос индивидуал воқелик, чунки у конкрет шахснинг ўзига хос тавсифи билан белгиланади ва уни одамлар билан ишлаш хусусиятини ва қарор қабул қилиш технологиясини акс эттиради. Раҳбарлик услуби уч турга бўлинади.

1. 
   Авторитар раҳбарлик тури. Бу турдаги раҳбар қўл остидагиларнинг фаолияти учун жавобгарликни ўз зиммасига тўлиқ олади. Ҳамма мавжуд ахборотларни ўзи орқали ўтказишга ҳаракат қилади. Жамоа аъзоларини бевосита мулоқотда бўлишини чегаралаб қўяди. Ўзининг ноўрин ҳаракатлари танқид қилинишига чидай олмайди. Ўзига бўйсунувчиларнинг ҳаракатларини кескин равишда танқид қилишни яхши кўради. Бундай раҳбарлар одатда, кўп гапиришни ёқтирмайди, лекин бўйсунувчилари билан муомалада бўлганда унинг раҳбарлик ғурури баландлиги, ўзини катта тутиши сезилиб туради. Одатда авторитар ўзига бўйсунувчилари олдида қовоғи солинган кайфиятда бўлади. Бироқ автократлик бошқарув усулини ҳар жиҳатдан ёмон деб бўлмайди. Баъзи бир ҳолларда бўйсунувчиларнинг маданий даражаси, ахлоқи пастлиги сабабли автократлик бошқарув услубини танлаб олиш ҳам иш бериб қолиши мумкин. Аммо жамоада ҳар томонлама демократик муносабатлар пишиб етилган пайтда раҳбар ўзининг иш услубини ўзгартиришга мажбур бўлади. Шундай қилиб, раҳбарнинг автократлик бошқарув услубини фақат салбий баҳолаб бўлмайди. Чунки у бошқарув муносабатларининг ривожланиш тарихининг маълум бир даврида ўзининг ижобий томонини кўрсатади.
   

1. 
   Демократик раҳбарлик тури. Бундай раҳбарлик турида раҳбар ўз фаолиятини ўзининг гуруҳидаги жамоа аъзоларига таянган ҳолда олиб боради. Фаолият учун жавобгарлик бўйсунувчилар орасида тақсимланади. Жамоа аъзоларининг бир-бири билан бевосита муносабатларини рағбатлантириш билан биргаликда раҳбар ходимларнинг билдирган фикрига қулоқ солади, улар билан маслаҳатлашади, ижобий томонларини инобатга олади, илғорларини ва бошқа ходимларни мукофотлайди. Бундай раҳбарлик тури тобеларнинг шахсий ташаббусини, ижодий фаолиятини ривожлантиради ва жамоада ўртоқлик ва ишчан муҳитни яратади. Бу фақат жамоадаги муҳитга таъсир кўрса-тибгина қолмай, балки унинг иш натижаларига ҳам бевосита ижобий таъсир кўрсатади.
   

Раҳбарликнинг бу тури жамоани юқори даражали уюштиришни талаб қиладики, бунда у жамоанинг ишини ҳар қайси таркибий қисмига аралашмаслиги ва улар аъзоларининг ўзаро алоқасини ва муносабатларини бузмаслиги керак. Ҳозирги пайтда мазкур усулни корхоналар фаолиятида қўллаш ходимлар билан ишлашда ижобий натижа бермоқда.
3. Раҳбарликнинг либерал тури. У амалда жамоа фаолиятига аралашмайди, ходимларга индивидуал ва жамоа ижодини намойиш қилиш учун имконият ҳақида тўла мустақиллик беради. Бундай раҳбар бўйсунувчилар билан хушмуомала, олдин қабул қилган қарорларини, агар улар унинг шуҳратига таҳдид солса рад қилиши мумкин. Улар ташаббуснинг йўқлиги ва юқори бошқариш органларининг кўрсатмаларини англамай бажариш ҳисси билан ажралиб туради. Уларда жамоага таъсир кўрсатишнинг илтимос, панд-насиҳат шакллари асосий ўрин эгаллайди. Менежер-либерал конфликтдан қўрқади ва асосан бўйсунувчилар билан келишиб иш қилади. Бошқариш функцияларини бажаришда пассив, айтиш мумкинки оқимга қараб иш қилади. Одамлар билан юмшоқ мулоқотда бўлиши уни реал обрўга эга бўлишига халақит беради, чунки баъзи бир ходимлар ундан енгиллик талаб қилади, улар билан ўзаро алоқаларини бузмаслик учун у барча талабларни бажаради. Шундай қилиб либерал услубдаги раҳбар аниқ ифодаланган қобилиятини юзага чиқара олмайди, бўйсунувчилар ҳаракатига кам эътибор беради ва сустлик билан назорат қилади, бунинг натижасида уни бажариш фаолияти натижасиз бўлади.