4. Давлат қарзи. Ички ва ташқи қарзлар Давлат томонидан қарз фаолиятнинг амалга оширилиши натижасида давлат қарзи вужудга келади. Жисмоний ва юридик шахслар, хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар ва халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари олдида вужудга келган ҳукуматнинг қарзий мажбуриятларига давлат қарзи дейилади. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунида давлат қарзига «давлат қарзи - давлат томонидан ички маблағни ва хориждан маблағ жалб қилиш натижасида вужудга келган Ўзбекистон Республикаси мажбуриятларининг йиғиндиси» дир деб, таъриф берилган.
Давлатнинг қарзлари жойлаштирилиш жойига қараб иккига бўлинади:
• давлатнинг ички қарзлари;
• давлатнинг ташқи қарзлари.
Давлат томонидан ички маблағлами жалб қилиш натижасида вужудга келган Ўзбекистон Республикаси мажбуриятларининг йиғиндисига давлат ички қарзлари дейилади. Давлат ташқи қарзлари дейилганда эса давлат томонидан хориждан маблағ жалб қилиш натижасида вужудга келган Ўзбекистон Республикаси мажбуриятларининг йиғиндиси тушунилади. Бу қарзлар қарзий инструментлари, жойлаштирилиш шартлари, кредиторларининг таркиби ва қарзнинг валютасига нисбатан бир-биридан фарқ қилади.
Давлатнинг ички қарзлари давлат томонидан ички маблағлами жалб қилиш жараёнида вужудга келади. Давлат томонидан ички маблағлами жалб қилиш активлами ички манбалардан (резидентюридик ва жисмоний шахслардан) жалб этиш ҳамда бунинг натижасида Ўзбекистон Республикасининг қарз олувчи сифатидаги ёки қарз олувчи резидентларнинг о ъз кредитларини (қарзларини) тўлашига кафил сифатидаги мажбуриятлари вужудга келишини англатади.
Шунга ўхшаш, давлатнинг ташқи қарзлари ҳам давлат томонидан хориждан маблаг1 жалб қилиш жараёнида вужудга келади. Давлат томонидан хориждан маблағ жалб этиш активлами хориж манбаларидан (хорижий давлатлардан, норезидент юридик шахслардан ва халқаро ташкилотлардан) жалб этиш ҳамда бунинг натижасида Ўзбекистон Республикасининг қарз олувчи сифатидаги ёки қарз олувчи резидентларнинг о ъз кредитларини (қарзларини) тўлашига кафил сифатидаги мажбуриятларининг вужудга келишини билдиради.
Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси келгуси молия йили учун мамлакатнинг Давлат бюджетини қабул қилаётган пайтда Давлат ички ва ташқи қарзларининг энг юқори миқдорларини тасдиқлайди.
Давлат томонидан ички ва хориждан маблаг4 жалб қилишга ҳамда давлат қарзининг кўпайишига олиб келадиган бошқа ҳаракатлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ёки у ваколат берган орган томонидан амалга оширилади.
Амалдаги тартибга мувофиқ давлат томонидан ички ва ташқи маблағлами (қарзлами) жалб қилиш қуйидаги мақсадлар учун амалга оширилиши мумкин:
• иқтисодиётни ривожлантиришнинг устувор йўналишларини, шу жумладан, давлат инвестиция дастурларини молиялаштириш;
• давлат бюджетининг даромадлари билан харажатлари о ъртасидаги тушумлар вақтга кўра мувофиқ эмаслиги туфайли келиб чиққан йиллик ички тафовутни (фарқни) тўғрилаш;
• мавжуд қарзлами қайта молиялаштириш;
• бюджет дефицитини молиялаштириш;
• табиий офат ва бошқа фавқулодда вазиятлар туфайли маблағларга бўлган эҳтиёжлами қоплаш.
Давлат томонидан ички ва ташқи қарз маблағларини жалб қилишда қарз мажбуриятларининг бир неча турларидан фойдаланиш мумкин. Уламинг асосийлари ва муҳимлари таркибига қуйидагилар киради:
• қисқа муддатли (бир йилгача бўлган даврга чиқариладиган), ўрта муддатли (бир йилдан беш йилгача бўлган даврга чиқариладиган) ва узоқ муддатли (беш йилдан ортиқ даврга чиқариладиган) давлат қимматли қоғозлари;
• кредитлар (қисқа, ўрта ва узоқ муддатли);
• Ўзбекистон Республикасининг кафолатлари;
• бюджет даромадлари ва харажатлари о ртасидаги вақтинчалик фарқни қоплаш учун қисқа муддатли ссудалар;
• қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа турлар.
Хорижий инвесторлар томонидан бир қисми сотиб олиниши мумкин бўлишига қарамасдан шу давлатнинг резидентлари ҳисобланган юридик ва жисмоний шахслар давлат ички қарзлари бўйича асосий кредиторлар ҳисобланади. Бу қарзлар, одатда, миллий валютада муомалага чиқарилади. Ички қарз маблағларини жалб қилиш учун миллий фонд бозорида талабга эга бўлган қимматли қоғозлар эмитация қилинади. Инвесторларни қўшимча рағбатлантириш учун эса турли солиқ имтиёзларидан фойдаланилади.
Давлатнинг ташқи қарзлари бошқа мамлакатламинг валютасида хорижий фонд бозорларида жойлаштирилади. Бундай қарзлами жойлаштиришда жойлаштирилиши лозим бўлган мамлакат инвесторларининг о ъзига хос бўлган манфаатлари ҳисобга олинади.
Амалиётда қарзий маблағлами жалб қилиш, асосан, икки йўл билан амалга оширилади:
• қарзий қимматли қоғозларни жойлаштириш;
• ихтисослаштирилган молия-кредит институтларидан кредитлар олиш.
Қарзий қимматли қоғозларни муомалага чиқариш ва уларни жойлаштириш тартиби ҳар бир мамлакатнинг тегишли қонуни орқали тартибга солиб турилади. Ана шу қонунга мувофиқ фақат мамлакат ҳукуматининг номидан чиқарилган қимматли қоғозлар давлат қимматли қоғозлари деб э ътироф этилади.
Давлат қимматли қоғозлари билан операциялар фонд бозорининг таркибига кирувчи давлат қимматли қоғозлар бозорида амалга оширилади. Бу бозор қуйидаги вазифалами бажаришга имкон беради:
• бюджет дефицитини молиялаштириш мақсадида юридик ва жисмоний шахсламинг вақтинча бўш турган маблағларини қарзга олиш;
• Марказий банк томонидан пул-кредит сиёсати ўтказишни таъминлаш;
• тижорат банклари ва молиявий институтларнинг ликвидлигини тартибга солишни амалга ошириш.
Қимматли қоғозлар эмиссияси натижасида вужудга келган ва мамлакатнинг ички қарзини ташкил этувчи ҳукуматнинг мажбуриятлари шу мамлакатнинг миллий валютасида ифодаланиши ва шу валютада тўланиши керак. Шунга ўхшаш, қимматли қоғозлар эмиссияси натижасида вужудга келган ва мамлакатнинг ташқи қарзини ташкил этувчи ҳукуматнинг мажбуриятлари хорижий валютада ифодаланиши ва шу валютада тўланмоғи лозим.
Ҳар бир мамлакатда давлат томонидан қарзий маблағлами жалб қилишнинг ягона ҳисобга олиш ва қайд этиш тизими мавжуд. Бунинг учун Молия вазирлиги ҳукуматнинг давлат ички ва ташқи қарзлари китобини юргизади.
