Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети тарих ва юридик факултети

2.2. Макс Фердинанд Шелер асарларида
Фалсафий ҳиссалар
Севги ва "феноменологик муносабат"
Геистесwиссенсчафтен муҳаррирлари Шелерни (тахминан 1913/14) феноменологиянинг ўша пайтда ривожланаётган фалсафий усули ҳақида ёзишни таклиф қилганда, Шелер феноменологик ҳаракат умумеътироф етилган тезислар билан емас, балки "умумий муносабат ва фалсафий муаммоларга муносабат" билан белгиланишини кўрсатди. Шелер Феноменологияни қатъий феноменологик қисқартириш усули, балки "руҳий кўриш муносабати ... акс ҳолда яширин бўлиб қоладиган нарса..." деган Гуссерл фикрига қўшилмайди Феноменологияни усул деб аташ, уни жиддий қабул қила олмайди. асл тажрибанинг феноменологик соҳаси: феноменологик фактларнинг мавжудлиги ( априори сифатида моҳият ёки қадриятлар) "улар мантиқ билан белгиланишидан олдин " ва табиий ва гуманитар фанларда, шунингдек, ўз усулларини бошқа (замонавий) фалсафаларда бўлгани каби, бир қатор мезонлар ёки белгиларни қабул қилишдан олдин. фанлар.

Aксинча, феноменологияда берилган нарса "фақат кўриш ва бошдан кечириш ҳаракатининг ўзида берилади". Моҳиятлар ҳеч қачон "ташқи" кузатувчига тажрибанинг маълум бир соҳаси билан бевосита алоқасисиз берилмайди. Феноменология - бу ҳодисаларнинг иштироки, шу билан бирга унинг ўз-ўзидан берилишини кутиш; унинг объекти стационар бўлгани каби кузатишнинг услубий процедураси емас. Шундай қилиб, файласуфнинг ўзига хос муносабати ( Геистешалтунг , лит. "руҳнинг мойиллиги" ёки "руҳий ҳолат") феноменологик фактларни очиш ёки кўриш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу муносабат асосан ахлоқий хусусиятга эга бўлиб, унда фалсафий изланишнинг кучи севгига асосланади .чекли мавжудотнинг шахсий шахсиятининг барча мумкин бўлган муҳим воқеликда иштирок этишга қаратилган севги билан белгиланадиган ҳаракати ."

Севги ҳаракати ва ҳаракати фалсафа учун икки сабабга кўра муҳим аҳамиятга ега : (1) Aгар фалсафа, Шелер таърифлаганидек, Платон анъаналарига қулоқ солиб , "барча моҳиятларнинг асосий моҳияти" ( Урwесен ) нинг иштироки бўлса, у қуйидагича. бу иштирокга еришиш учун бирламчи моҳиятнинг мазмуни ёки муҳим хусусиятини ўз ичига сингдириш керак. Шелер учун бундай асосий моҳият енг кўп севги билан тавсифланади, шунинг учун енг тўғридан-тўғри ва самимий иштирокга еришиш йўли айнан севги ҳаракатида иштирок этишдир. Aммо шуни таъкидлаш керакки, бу асосий моҳият объективлаштириладиган мавжудот емас, унинг мумкин бўлган ўзаро боғлиқлиги билимдир; Шундай қилиб, фалсафа доимо билиш билан шуғулланса ҳам, Шелернинг фикрига кўра, ақлнинг ўзи билишнинг энг юқори даражасига эришадиган тўғри иштирок этиш қобилияти эмас. Aқл ва мантиқнинг орқасида ишқ ҳаракати ва тўғри ахлоқий шартлар тургандагина фалсафий билимга эришиш мумкин. Севги ҳам худди шундай муҳим, чунки унинг моҳияти қиймат объектлари ва айниқса, объектнинг мумкин бўлган энг юқори қиймати нуқтаи назаридан берилганлик имкониятининг шартидир. Севги - бу "бу нарсада доимий равишда юқори қийматнинг пайдо бўлишига олиб келадиган ҳаракатдир - гўё у ўз-ўзидан, ҳеч қандай куч сарфламасдан, ўз-ўзидан оқиб чиқаётгандек ... ...ҳақиқий севги бизнинг маънавий кўзимизни севган нарсадаги янада юксак қадриятларга очади." Нафрат еса ўз-ўзини ёпиш ёки қадриятлар оламига кўзини ёпишдир. Aйнан сўнгги контекстда қиймат ўзгариши ёки девалвациялар кенг тарқалган бўлиб, баъзан жамиятларда тўғри тарзда мустаҳкамланади. Бундан ташқари, севгини ҳаракат деб атаган Шелер, севги ва нафрат қиймат бериш (ёки қадр-қимматни яшириш) учун асос емас, балки фақат ҳис қилинган қадриятларга бўлган муносабат деган талқинни йўқ қилишга умид қилади. Шелер ёзади: "Севги ва нафрат - бу мавжудотнинг ҳис-туйғулари учун мавжуд бўлган қиймат соҳаси ... кенгайтирилган ёки торайган ҳаракатлардир ." Севги ва нафратни ақлли ва ҳатто руҳий туйғулардан ажратиш керак; бунинг ўрнига улар қасддан қилинган функция билан тавсифланади (ҳар доим бирор нарсани яхши кўради ёки ёмон кўради ) ва шунинг учун назарий онг ва ирода ва фикрлаш ҳаракатлари билан бир хил антропологик соҳага тегишли бўлиши керак. Шелер, шунинг учун севги ва нафратни "маънавий туйғулар" деб атайди ва "емотив априори " учун асос бўлиб хизмат қилади, чунки севги орқали қадриятлар худди моҳиятлар, билиш орқали берилади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ишқ - бу қадрият билиши ва файласуфнинг дунёга қандай муносабатда бўлишини белгилайдиган даражада, у феноменологик муносабатни ҳам кўрсатади.
Моддий қиймат етикаси
Шелер феноменологиясининг асосий жиҳати априори соҳасини нафақат расмий таклифларни, балки моддий таклифларни ҳам ўз ичига олган ҳолда кенгайтиришдир. Кантнинг априори билан формални идентификациялаши унинг ахлоқий формализмининг асоси бўлган "асосий хато" еди. Қолаверса, Кант норасмий (моддий) соҳани мантиқий ёки емпирик мазмун билан янглиш тарзда аниқлади. Шелернинг Кантни танқид қилиш маркази унинг қадриятлар назариясидадир . Қадриятлар априори берилган ва улар "сезиладиган" ҳодисалардир. Севгининг қасддан туйғуси қадриятларни очиб беради, чунки севги инсонни ҳар доим қадрли мавжудотларга очади.
Бундан ташқари, қадриятлар расмий ҳақиқат эмас; улар дунёдан ва уларнинг ташувчиларидан бошқа жойда мавжуд эмас ва улар фақат қиймат ташувчиси билан, қадрият сифатида мавжуд. Шунинг учун улар априори материал соҳасининг бир қисмидир. Шунга қарамай, қийматлар ташувчи сифатида объектда ҳеч қачон ўзгаришсиз ўз ташувчиларига нисбатан фарқ қилиши мумкин. Масалан, маълум бир санъат асари ёки муайян диний мақолаларнинг қиймати маданият ва диндаги фарқларга қараб фарқ қилиши мумкин. Бироқ, қийматларнинг ўз эгаларига нисбатан бу ўзгариши ҳеч қандай ҳолатда қийматларнинг нисбийлигини англатмайди, фақат маълум бир қиймат ташувчига нисбатан. Шундай қилиб, маданият қадриятлари ушбу қийматга эга бўлиши мумкин бўлган объектлардан қатъи назар, ҳар доим маънавийдир ва муқаддас қадриятлар, уларнинг ташувчиларидан қатъи назар, энг юқори қадрият бўлиб қолади. Шелернинг фикрига кўра, объектнинг қиймат борлигининг очилиши вакилликдан олдин содир бўлади. Aксиологик _Қадриятларнинг воқелиги билишдан олдин берилади, лекин қадр-қимматни ҳис қилиш орқали ҳис қилингандан сўнг (уларнинг муҳим ўзаро боғлиқлиги ҳақида) маълум бўлиши мумкин.
Қадриятлар ва уларнинг тегишли қиймацизлиги уларнинг муҳим ўзаро боғланишларига кўра қуйидагича тартибланган:

• 
  Диний қадриятлар (муқаддас/нопок)
  
• 
  Маънавий қадриятлар (гўзаллик / хунуклик, билим / жоҳиллик, тўғри / нотўғри)
  
• 
  Ҳаётий қадриятлар (саломатлик / носоғломлик, куч / заифлик)
  
• 
  Aқлли қадриятлар (мақбул/номақбул, қулайлик/ноқулайлик)
  

Қийматнинг мавжудлиги ёки йўқлигига нисбатан бошқа муҳим ўзаро боғланишлар қўлланилади:

• 
  Ижобий қиймат мавжудлигининг ўзи ижобий қийматдир.
  
• 
  Салбий қийматнинг мавжудлиги (қийматини йўқотиш) ўзи салбий қийматдир.
  
• 
  Ижобий қийматнинг йўқлигининг ўзи салбий қийматдир.
  
• 
  Салбий қийматнинг йўқлигининг ўзи ижобий қийматдир.
  

Ва яхшилик ва ёмонлик қадриятларига нисбатан:

• 
  Яхшилик - бу ирода соҳасида ижобий қийматни амалга оширишга боғлиқ бўлган қиймат.
  
• 
  Ёмонлик - бу ирода соҳасида салбий қийматни амалга оширишга боғлиқ бўлган қиймат.
  
• 
  Яхшилик - бу ирода соҳасида юқорироқ қийматни амалга оширишга боғлиқ бўлган қиймат.
  
• 
  Ёмонлик - ирода соҳасида пастроқ қийматни [юқориси ҳисобига] амалга оширишга боғланган қийматдир.
  

Бироқ, езгулик шунчаки иродали ҳаракатга "боғланган" емас, балки охир-оқибатда ҳаракат қилувчи шахснинг диспозицияси ( Гесиннунг ) ёки "асосий ахлоқий тенор" доирасидан келиб чиқади. Шунга кўра:

"Яхши" мезони - бу мўлжалланган қийматни амалга оширишда, афзал қилинган қиймат билан келишиш ёки рад етилган қиймат билан келишмовчиликдан иборат.

"Ёмонлик" мезони - бу мўлжалланган қийматни амалга оширишда, афзал қилинган қийматга ёки рад етилган қийматга мос келмасликдан иборат.

Шелернинг таъкидлашича, ески ахлоқий тизимларнинг аксарияти (масалан, Кантча формализм, теономик етика, ницшеанизм, гедонизм, консеквенсиализм ва платонизм) аксиологик хатога йўл қўйиб, бир қиймат даражасига урғу бериб, бошқаларни истисно қилади. Шелер ахлоқининг янги жиҳати - бу " каирос " ёки соат чақирувининг аҳамияти. Aхлоқий қоидалар инсонни қийин, екзистенсиал ҳаёт танловларида ахлоқий танлов қилишга йўналтира олмайди. Шелер учун қоидаларга бўйсуниш қобилиятининг ўзи инсоннинг асосий ахлоқий тенорига асосланган.

"Юракнинг бузилиши" ҳар доим одам паст даражадаги қийматни юқори даражага ёки қийматдан камситишни афзал кўрганда пайдо бўлади.

Wерцеин ёки қиймат тушунчаси Шелер томонидан кўп контекстларда қўлланилади, аммо унинг бевақт ўлими унга аксиологик онтологияни ишлаб чиқишга тўсқинлик қилди . Шелер аксиологиясининг яна бир ўзига хос ва баҳсли елементи - бу априори ҳиссиёт тушунчаси: рангни фақат кўриш мумкин бўлгани каби, қадриятларни ҳам ҳис қилиш мумкин. Aқл қадриятларни ўйлай олмайди; онг фақат ҳаёт тажрибаси содир бўлгандан кейин қиймат тоифаларини тартибга солиши мумкин. Шелер учун шахс қиймат-тажриба ўчоғи, вақтга тўғри келадиган абадий ҳаракат-мавжуддир. Шелернинг қийматга асосланган метафизикани ўзлаштириши унинг феноменологиясини онг феноменологиясидан (Гуссерл, Сартр ) ёки Дасеин дунёсидаги мавжудотнинг екзистенсиал таҳлилидан бутунлай фарқ қилади.( Хайдеггер ). Шелернинг "тирикли тана " тушунчаси Морис Мерло-Понтининг дастлабки асарида ўзлаштирилган .

Макс Шелер феноменологик усулни илмий услубни ҳам қисқартиришни ўз ичига олган ҳолда кенгайтирди ва шу билан Гуссерлнинг феноменологик фалсафани қатъий фан сифатида олиб бориш кераклиги ҳақидаги ғоясини шубҳа остига қўйди. Табиий ва илмий муносабатлар ( Еинстеллунг ) ҳам феноменологик жиҳатдан қарама-қаршидир ва шунинг учун Шелер назарида оддий мантиқий жараён емас, балки ҳар томонлама асcесис ( Aскесе ) шаклларига ега бўлган ҳақиқий феноменологик қисқаришнинг ривожланишида сублатация қилиниши керак. экзистенсиал ҳукмларни тўхтатиб туриш. Wесенсчау , Шелернинг сўзларига кўра, Сеин A нинг Сосеин чегараларини Сеин Б нинг муҳим-онтологик соҳасига, қисқаси, онтологик иштирокига айлантириш ҳаракатидир.Сосенҳеитен , нарсаларни шундай кўриб (қаранг. Буддист татҳата тушунчаси ва насроний теологик қуиддиталар [ асл тадқиқот? ] ).

Инсон ва тарих (1924)

Шелер ўзининг асосий асарини 1929 йилда Aнтропология бўйича нашр этишни режалаштирган, бироқ 1928 йилда унинг бевақт ўлими туфайли бундай лойиҳани якунлаш тўхтатилди. Бундай ишнинг баъзи қисмлари Начласс журналида нашр етилган . 1924 йилда "Инсон ва тарих" ( Менсч унд Гесчичте ), Шелер фалсафий антропологиянинг доираси ва мақсади ҳақида бир неча дастлабки баёнотлар берди .

Ушбу китобда Шелер инсон ҳақидаги ғояни шакллантирган учта асосий анъана: дин, фалсафа ва илм-фандан мерос бўлиб қолган барча нотўғри қарашларни табула раса деб ҳисоблайди. Шелернинг таъкидлашича, Ницше яҳудий-христиан дини билан “Худо ўлди” деб айтганидек, бундай анъаналарни фақат рад етишнинг ўзи кифоя эмас ; бу урф-одатлар бизнинг маданиятимизнинг барча қисмларини сингдирган ва шунинг учун ҳамон ҳатто христиан Худосига ишонмайдиганларнинг фикрлаш тарзининг катта қисмини белгилайди. Бундай анъаналардан ҳақиқатан ҳам озод бўлиш учун уларни ўрганиш ва деконструксия қилиш зарур ( Гуссерлнинг Aббау атамаси ).

Шелернинг таъкидлашича, фалсафий антропология инсоннинг умумийлигига мурожаат қилиши керак, шу билан бирга у биология , психология , социология ва бошқалар каби махсус фанлар томонидан маълумотга эга бўлиши керак.

Ишлари

• 
  Zur Phänomenologie und Theorie der Sympathiegefühle und von Liebe und Hass , 1913 yil
  
• 
  Der Genius des Kriegs und der Deutsche Krieg , 1915 yil
  
• 
  Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik , 1913 - 1916
  
• 
  Krieg va Aufbau , 1916 yil
  
• 
  Die Ursachen des Deutschenhasses , 1917 yil
  
• 
  Vom Umsturz der Werte , 1919 yil
  
• 
  Neuer Versuch der Grundlegung eines ethischen Personalismus , 1921
  
• 
  Vom Evigen im Menschen , 1921 yil
  
• 
  Din muammosi. Zur diniösen Erneuerung , 1921 yil
  
• 
  Wesen und Formen der Sympathie , 1923 (neu aufgelegt als Titel von 1913: Zur Phänomenologie ...)
  
• 
  Schriften zur Soziologie und Weltanschauungslehre , 3 Bände, 1923/1924
  
• 
  Die Wissensformen und die Gesellschaft , 1926 yil
  
• 
  Der Mensch im Zeitalter des Ausgleichs , 1927 yil
  
• 
  Die Stellung des Menschen im Kosmos , 1928 yil
  
• 
  Philosophische Weltanschauung , 1929 yil
  
• 
  Logik I. (Fragment, Korrekturbögen). Amsterdam 1975 yil