Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро муҳандислик технология институти

Қумнинг массаси
Қумнинг сув шимувчанлиги, %
2,5	1,25	0,65	0,315	0,14	0,14 мм ўтга-ни		табиий ҳолда	қу-руқ ҳолда
1	3	22	20	35	11	8		1400		2630		600	480		7
2	1,5	11	12	25	37	12,5		1550		2650		500	475		7

№1 ва №2 донадорлик таркибли табий зич айрим қолдиқлар миқдори, %
Жадвал 2.

№	Ғалвир кўзларининг ўлчамлари, мм								Сочма зичлиги, кг/см^3		Ҳақиқий зичлиги кг/м^3		Шағалнинг оғирлиги, кг
	70	40	30	20	10	5	3					Табиий ҳолда		Қуруқ ҳолда
1	—	—	—	—	48	35	13	1300		2300		2300		1610
2	—	3	—	7	25	44	20	1000		2000		2100		1470

Ц/С нисбати бўйича бетон мустаҳкамликлари:
Жадвал 3

Белгиланиши	Бетон таркиблари (тажрибавий қийматлар)
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
С/Ц	0,20	0,83	0,40	0,61	0,58	0,50	0,43	0,40	0,75	0,48
Rb	279	302	334	365	396	435	465	482	250	420

2. 
   Майда ва йирик тўлдиргичлар таркибини аниқлаш.
   

1. 
   Майда тўлдиргич сифатида ишлатиладиган қумнинг донадорлик таркибини ҳисоблаш
   

Қумнинг донадорлиги унинг таркибида ҳар хил ўлчамли доналарнинг бўлиши билан тавсифланади. Топшириқда бериладиган (жадвал 1) қумнинг донадорлик таркиби бўйича уни элаклардан ўтказилиб тўла қолдиқлар фоиз ҳисобида қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
А_0,14 = а_2,5+а_1,25+а_0,63+a_0,315 + a_{0,14 }
Бунда ҳар бир элакдаги айрим қолдиқлар (а_2,5, а_1,25, а_0,63, a_0,14 ва ҳоказо), сўнгра эса (тўла қолдиқлар (А_2,5, А_1,25, А_0,63 A_0,14 ва ҳоказо) фоиз ҳисобида аниқланади.
Исталган элакдаги тўла қолдиқ шу элакдаги айрим қолдиқлар ва юқорида жойлашган барча элаклардаги қолдиқлар йиғиндисига тенг. Тўла қолдиқлар катталиги қумнинг дона таркибини тавсифномаси ҳисобланади.
№1 таркибли қум учун тўла қолдиқларни ҳисоблаймиз: А_2,5 = 3 %; А_1,25 = 20 %; А_0,63 = 3+22+20 = 45 %; А_0,315 = 3+22+20+36 = 70 %; А_0,14 = 3+22+20+36+11 = 92 %
№2 таркибли қум учун тўла қолдиқлари А_2,5 = 1,5 %; А_1,25 = 1,5+11 = 12,5 %; А_0,63 = 1,5+11+12 = 24,5 %; А_0,315 = 1,5+11+12+26 = 50,5 %, А_0,14 = 1,5+11+12+26+37 = 87,5 %.
Қумнинг элакда элакланишини амал қилиш натижалари асосида доналарнинг йириклик модули М_к қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

№1 таркибли қум учун йириклик модули:
М_й. =  =2,46.
№2 таркибли қум учун йириклик модули:
М_й. =  = 1,77
Қумнинг донадорлиги сифати унинг ўртача зичлик даражаси орқали белгиланади. Қумнинг ўртача зичлиги эса унинг ғоваклиги ва намлигига боғлиқдир. Унинг ғоваклиги (%), қуйидаги формула орқали топилади:
Қ_n = (1-ρ_з / ρ_ҳ) ∙ 100 %
№1 таркибли қум учун унинг ғоваклиги:
Қ₁ = (1 – 1400/2650) ∙ 100 % = 46,6 %,
№2 таркибли қум учун унинг ғоваклиги:
Қ₂ = (1 – 1650/2650) ∙ 100 % = 41,5 %
Қумнинг намлиги, % қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
W_қ =  ∙ 100 % (2.4)
№1 таркиблиқумнингнамлиги: W₁ =  ∙ 100 % = 3 %
№2 таркиблиқумнингнамлиги: W₂ =  ∙100 % = 5 %
Қумнинг ўртача йириклиги Б.Г. Скрамтаев формуласи ёрдамида ҳисобланади:
d_ўр = 0,5

№1 таркибли қум учун:

d₁ = 0,5 ∙  = 0,40
№2 таркибли қум учун:
d₂ = 0,5 =0,3
Қумнинг таркибининг солиштирма юзаси А.С. Ладинский формуласи ёрдамида ҳисобланади:
С =  (а+2 ∙ b+4 ∙ c+8 ∙ d+16 ∙ е+36 ∙ f), м²/кг
Бу ерда, К – қумнинг турини ҳиcобга олувчи коэффициент, тоғ қуми учун К=2; дарё ва денгиз қумлари учун К=1,65; майда қумлар учун К=1,3, а, b, c, d ва e кўзлари 5…0,14 мм бўлган элаклардаги қолган айрим қолдиқлар, %; f — ўлчами 0,14 мм элакдан ўтган тўлиқ қолдиқ, %.
№1 таркибли қум учун:
С =  (3+2^.22+4^.20+8^.36+16^.11+36^.8) = 18,95 м²/кг
№2 таркибли қум учун:
С =  (1,5+2^.11+4^.12+8^.26+16^.37+36^.12,5) = 28,28 м²/кг

Топилган натижалар асосида жадвал тузилади (жадвал – 1) иловада берилган жадвал – 1 асосан №1 таркибли қум дона таркиби бўйича ўртача , №2 таркибли қум эса майда таркибли гуруҳга бўлинади.
Қумнинг асосий тавсифномалари:
Жадвал 1

Қумлар	Уйма зичлик кг/м^3, ρм	Ҳақиқийзичлик, кг/м^3	Йирикликмодули, мм	Ғоваклик, %	Намлик, %	Ўртачайириклик, дўрт	Солиштирмаюзаси, м^2/кг	0,63 элакдаги тўлиққолдиқ, %	O’z DSt бўйичақум гуруҳи
1	1400	2630	2,46	46,6	3	0,40	18,35	45	Ўртача
2	1650	2650	1,77	41,5	5	0,30	28,28	24,5

Қумнинг донадорлиги ва унинг бетон тайёрлаш учун яроқлилигини баҳолаш учун элаш натижалари (тўла қолдиқлар бўйича) графикка чизилади (1 – расм). Агар қум донадорлигининг эгри чизиғи штрихланган майдон чегарасида жойлашса қум бетон учун яроқли ҳисобланади.

Бундан ташқари бетон учун мўлжалланган қумда ўлчами 5…D мм бўлган доналар массаси бўйича 5 % дан ортиқ бўлмаслиги керак. Кўзлари 0,14 мм элакдан ўтган майда заррачаларининг миқдори D % дан ортиқ бўлмаслиги керак. Жадвал – 1 ва графикдан (1-расм) кўриниб турибдики, №2 таркибли қум O’z DSt 8735 – 93; O’z DSt 8736 – 2014 талаби бўйича бетон ишларига яроқсиздир.(0,14 мм элакдан ўтган зарраларининг миқдори D % кўп ва 0,65….25 мм доналарини миқдори кам). №1 таркибли қум эса O’z DSt 8736 – 2014 талабига тўлиқ мос келади, донадорлик графиги эса талаб қилинадиган соҳа ичида ётади, демак бу қум бетонга яроқлидир.
Айрим ҳолларда ишлатиладиган қумнинг донадорлик таркиби иккала вариантда ҳам бетон учун талаб этиладиган қумлар соҳасидан четга чиқиб кетиши мумкин. Бундай ҳолларда қумнинг 0,53…1.,25 мм оралиқдаги донадорлик таркиби керакли миқдорда кўпайтирилади ёки камайтирилади.

1-расм. Кум донадор таркибининг графиги.
2.2.2. Йирик тўлдиргичлар сифатида ишлатиладиган шағалнинг
донадорлик таркибини аниқлаш.

Оғир бетон тайёрлаш учун йирик тўлдиргич сифатида шағал ёки майдаланган чақиқ тош ишлатилади . Йирик тўлдиргичнинг донадорлиги 10 кг массали ўртача намунани кўзларининг ўлчами 70, 40, 20, 10, ва 5 мм.ли стандарт ғалвирда элаб, кейин ҳар бир ғалвирда қолган қолдиқлари ўлчаб аниқланади. Сўнгра алоҳида ва тўла қолдиқлар фоизларда ҳисоблаб топилади, тўлдиргич доналарининг катта – кичиклиги аниқланади, ҳамда Д _кат. ва Д _кич. деб белгиланади. Доналарнинг энг йириги учун тўла қолдиқ 5 % дан ортмайдиган энг устки ғалвир кўзларининг ўлчами, энг кичик йирик дона учун эса энг пастки ғалвир кўзларининг ўлчами, (унда тўла қолдиқ камида 95 % ташкил қилади) қабул қилинади. Кейин Д _ўрт. 0,5(Д _кат. + Д _кич.); Д _йир. ва 1,25 ∙ Д _кат. қийматлари ҳисоблаб топилади.

Шағалнинг тўла қолдиқлар миқдори қўйидаги формула ёрдамида аниқланади. №1 таркибли шағал учун:
А₁₀ = 4,8 %, А₅ = 48+35 = 68 %, А₃ = 83+13 = 96 %
№2 таркибли шағал учун:
А₄₀ = 3 %, А₂₀ = 3+7 = 10 %, А₁₀ = 10+26 = 36 %, А₅ = 36+44 = 80 %,
А₃ = 80+20 = 100 %.
№1 ва №2 таркибли шағаллар учун Д_кич. = 3 мм, (ғалвирдаги тўла қолдиқлар миқдори 95 % дан кўп). №1 ва №2 таркибли шағаллар учун Д_кат. = 20 ва 40 мм (ғалвирдаги тўла қолдиқлар миқдори 5% дан ошмайди).
№1 таркибли шағал учун: 0,5(Д _кат. + Д _кич.) = 0,5(20+3) = 11,5 мм қабул қиламиз, 10 мм (ғалвир кўзларининг диаметри).
№2 таркибли шағал учун: 0,5(Д _кат. + Д _кич.) = 0,5(40+3) = 21,5 мм. қабул қиламиз: 20 мм.
№1 таркибли шағал учун: 1,25 Д _кат. = 1,25^.20 = 25 мм. қабул қиламиз: 30 мм.
№2 таркибли шағал учун: 1,25 Д _кат. = 1,25^.40 = 50 мм. қабул қиламиз: 70 мм.
Шағалнинг ғоваклиги, % қўйидаги формула орқали топилади:
№1 таркибли қум шағал учун:

,
№2 таркибли шағал учун:

Шағалнинг намлиги, % ҳисобида қўйидаги формулалар орқали топилади:

№1 таркибли шағал учун: W₁=  = 2,04 %
№2 таркибли шағал учун: W₂ =  = 4,2 %
Топилган қийматлар асосида шағалнинг тавсифномасини белгиловчи жадвал тузамиз (жадвал 2).
Шағалнинг асосий тавсифномаси
Жадвал 2

№