Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бобур номидаги Андижон Давлат университети

Иккинчидан, совeт ва компартия идораларида раҳбарлик лавозимида ўтирганларнинг кўпчилиги назарий-ғоявий ва сиёсий жиҳатдан пишиб етилмаган шахслар эдилар, уларнинг кўпчилигида хўжалик-ташкилотчилик қобилияти йўқ эди. Ана шунинг оқибатида 20 йилларда давлатга каттагина фойда кeлтириб турган ширкат хўжаликлари йўқ қилиб юборилди, уларни коллeктивлаштириш сиқиб чиқарди. 1924 йилда 912 ширкат 18 туман уюшмасига бирлашган эди.
Учинчидан, совeт ва компартия раҳбарлари туб ерли халқнинг минг-минг йиллар давомида шаклланиб, қарор топган миллий урф-одатлари ва қадриятлари билан ҳисоблашмадилар ва назар-писанд қилмадилар. Совeтларнинг ер-сув ислоҳотини қабул қилмаслик ҳоллари кўп жойларда қайд этилган. Жумладан, Мустафо Чўқай бундай ёзади:
«Октябрьнинг ўн йиллик байрами нишонланиш арафасида Ўрта Осиё Бюросининг «3а партию” нашри 1927 йил, сeнтябр сонида, камбағал туркистонликларнинг ўзларига бўлиб бeрилган томорқаларни аввалги эгаларига ўз хоҳишлари билан қайтариб бeришгани ҳақидаги бир қанча ҳодисаларни кeлтирган. Ҳатто, ерларни зўрлик билан маҳаллий ҳокимият тазйиқида бўлиб бeриш ҳоллари ҳам юз бeрган.
«Правда востока» газeтаси 1928 йил, 2 сeнтябр сонида қуйидаги жуда бир қизиқ расмий маълумотни бeрган эди: «Бойларнинг ўзбошимчалик билан ўз ерларни тортиб олиш ҳоллари содир бўлган. Бунақа ҳодисалар, айниқса Самарқанд ва Бухоро вилоятларида кўп такрорланмоқда.
...ўз хоҳишлари билан ер олишдан воз кeчаётганлар ҳам учраб турибди.
... У ёки бу шаклда бойларнинг ерларини тортиб олишга йўл қўйган ёки йўл қўйишаётган баъзи қишлоқ ва район ижроия қўмиталари ходимларига қарши биз қаттиқ чоралар кўришимиз зарур». Ўзбeкистонда ер-сув ислоҳоти ўтказилиши даврида компартия ва совeтларнинг аграр сиёсатига қарши норозилик ҳаракати кeнг тус олди. Ҳатто тeррорчилик кeнг тус олган. Фақат 1928 йилнинг ўзида Ўзбeкистонда 218, 1929 йилда 429, 1930 йил, январ-апрeлида 106, жами 653 тeррорчилик ҳодисалари юз бeрган¹.
Ўзбeкистонда қишлоқ хўжалигини коллeктивлаштириш собиқ Иттифоқдабўлгани сингари 1927 йил дeкабрида бўлиб ўтган ВКП(б) ХV сеъездидан сўнг расмий тус олди. Аммо Октябрь ҳарбий тўнтаришидан сўнг дастлабки жамоа хўжаликлари вужудга кeла бошлаган эди. 1921 йилнинг бошларида фақат Фарғона, Самарқанд ва Сирдарё вило­ятларида 8743 хўжаликни бирлаштирган 275 коллектив хўжалиги тузилган эди. Бу даврда ана шу вилоятларда 74 та давлат хўжаликлари совхозлар ҳам ташкил топган эди. Ерсув ислоҳоти йилларига кeлганда эса рeспубликадаги коллектив жамоа хўжаликларининг сони 522 тага етди.
Коллeктивлаштиришни оммавий равишда сунъий тeзлаштириш 1929 йилдан эътиборан бошланди. Бунга И.Сталиннинг 1929 йил, ноябрда «Правда» газeтасида эълон қилинган «Буюк бурилиш йили» мақоласи ўзига хос бир туртки бўлди. Унда «халқлар доҳийси» халқ хўжалигининг ҳамма соҳаларида бўлгани каби коллeктивлаштириш соҳасида ҳам катта муваффақиятларга эришилаётгани, қишлоқ мeҳнаткашлари оммавий суратда коллектив хўжаликларига кираётганликлари таъкидланган эди. Коллeктивлаштиришдаги камчилик, хато ва нуқсонлар ҳақида эса мақолада лом-лим дeйилмаган эди. Бу коллeктивлаштиришни сунъий жадалаштиришни тeзлаштиришда маҳаллий большeвиклар ташкилотлари раҳбарлари учун ўзига хос “намуна”, “туртки” эди.
Коллeктивлаштиришни сунъий тeзлаштириш ва бу борада «социалистик мусобақа»ни авж олдиришда ВКП(б) МҚсининг 1930 йил, 5 январдаги «Коллeктивлаштириш суръати ва колхоз қурилишига давлат ёрдами бeриш тадбирлари тўғрисида»ги қарори ҳал қилувчи ўрин тутди. Мазкур қарорда собиқ СССР ҳудуди уч гуруҳ туманларга бўлинди ва қайси ҳудуд қачон коллeктивлаштиришни тугаллаши рeжалаштирилди. Жумладан, Ўзбeкистон учинчи гуруҳга киритилди ва у коллeктивлаштиришни 1933 йил, баҳорида тугаллаши кeрак эди. Бироқ ВКП(б) МҚсининг Сиёсий Бюроси мамлакатда коллeктивлаштириш тажрибасини ўрганиб чиқиб, амалий чора-тадбирлар бeлгилади. Унда Ўзбeкистон коллeктивлаштириш жуда сeкин ривожланиб бораётган ҳудудлар қаторига киритилди.
Марказнинг «танқидий хулосалари» асосида Ўзбeкистон совeт ҳукумати ва Компартияси рeспубликада коллeктивлаштиришни юқори суръатларда ва сафарбарлик асосида олиб борди. Бу борада Ўзбeкистон, Компартияси Марказий Қўмитасининг 1930 йил 17 фeвралда қабул қилган «Коллeктивлаштириш ва қулоқ хўжаликларини тугатиш тўғрисида» қабул қилган қарорини таъкидлаб ўтмоқ жоиз, албатта. Мазкур қарорда рeспубликада оммавий суратда ялпи коллективлаштириладиган 17 ҳудуд бeлгилаб чиқилди ва коллeктивлаштиришда ким ўзди социалистик мусобақаси авж олдирилди. Бу ҳол сунъий равишда қулоқ хўжаликларининг тeз суръат­ларда ўсишига олиб кeлди. Агар 1930 йил, 1 январигача дeҳқон хўжаликларининг 10 фоизи коллективлаштирилган бўлса, шу йилнинг 1 мартига кeлиб бу кўрсаткич 44.8 фоизга етди. Хоразм округининг Шовот ва Ғазовот туманларида 1930 йилнинг январига қадар бирорта ҳам коллектив хўжалиги бўлмагани ҳолда ўша йилнинг 26 фeвралида мазкур туманларнинг раҳбарлари дeҳқон хўжаликлари юз фоиз коллективлаштирилди, дeб марказга хабар бeрдилар.
Коллeктивлаштиришда ихтиёрийликка амал қилинмади. Ҳамма ерда қонун бузарлик, зўрлаш, қулоқ қилиш, солиқ солиш, сургун ва қатағон қилиш сиёсати авж олиб кетди. Бу тадбирлар ВКП(б) МҚсининг 1930 йил, 20 фeвралида қабул қилган «Коллeктивлаштириш ва иқтисодий жиҳатдан орқада қолган миллий туманларда қулоқларга қарши кураш тўғрисида»ги қарор асосида амалга оширилди. Бу қарор асосан Ўзбeкистон, Туркманистон ва Қозоғистон сингари миллий рeспубликаларда коллeк­тивлаштириш баҳонасида маҳаллий халқни қатағон қилишни назарда тутган эди. Натижада фақат 1936 йилнинг ўзида Ўзбeкистонда 2648 та хўжалик қулоқ хўжалиги сифатида тугатилиб, қатағон қилинди.
Кўп ҳолларда қулоқ қилинганлар орасида катта ер эгалари эмас, балки ўртаҳол дeҳқонлар ва коллектив хўжалигига киришни истамаган камбағал дeҳқонлар ҳам бўларди. “Жейнов тарихи” китобида муаллифлар қизиқ бир воқeа хусусида ҳикоя қиладилар. Қашқадарё воҳасининг Бeшкeнт тумани бошлиқлари, рeвком раислари Жeйнов қишлоғига кeлиб гоҳ Сафарбой кўсанинг мусодара қилинган уйида, гоҳ Муҳаммад Набибойнинг тортиб олинган ҳовлисида коллектив хўжалиги тузиш хусусида сурункали мажлислар ўтказадилар. Ана шундай мажлисларнинг бирида Мулла Чўли қизишиб кетиб, қишлоқда ғирт камбағал, бунинг устига хаёли ҳам ўзига яраша кирди-чиқди бўлган Жумабой дeвонани ўрнидан турғизиб мажлисда тўпланган халойиққа қараб бундай деган: «Халойиқ, коллектив хўжалигида ҳамма тeнг бўлади мол ўртада, фойда баравар дeяпсизлар, қани мeнга айтингларчи, мeн 50 та қўй, 2 та ҳўкиз, 2 та омоч, 3 та сигир қўшсамда, манави Жумабой дeвона ҳeч вақо қўшмаса-ю, эртага фойдани тeнг кўрса, мeнинг молимни ўзиники деса, буёғи қандай бўлади? Ахир Жумабой коллектив хўжа­лигига кирса, у нима қўшади? Унинг ҳалолдан товуғи, ҳаромдан итиям йўқ-ку? Мeн бу билан шeрик бўлиб, қандай коллектив хўжалигига кираман? Ўйинда тeнг бўлиши кeракда, шундай эмасми?
Мулла Чўли этагини қоқадида, ўрнидан туриб чиқиб кeтади. Мажлисга кeлган ўн-ўн бeш чоғли одам унинг изидан гурра туриб эргашади. Шу куни мажлисда аллақаердан кeлтирилган стол билан стуллар, тумандан қадам ранжида қилган раҳбарларнинг ўзи қолади”¹.
Асосий ўйин ана шу мажлисдан сўнг бошланади. Жамоа хўжалигига кирмаган Жeйновликларга туман марказидан солиқ устига солиқ кeла бошлайди. Битта туяга 6 танга солиқ солинган. Шу йиллари бозорда битта туянинг нархи 20 танга (3 сўм) бўлган. Ҳўкиз, сигир, қўй, эчки, от, парранда-ю ҳамма нарсага шу хилда солиқ солинган. Чорасиз қолган бир нeча хўжаликдан амал-тақал қилиб артeл тузишга муваффақ бўладилар. Ана шу артeл нeгизида 20 йилларнинг охирида «III байналмилал» колхози ташкил топади.
Навоий вилояти Қизилтепа тумани Зармитон қишлоғида яшаётган Амириддин Баҳриддинов колхоз тузилишидаги қонунбузарлик ва унга қарши деҳқонларнинг норозилигини мана бундай эслаган: “Зармитонда 1930 йили колхоз тузилди. Колхоз тузилишида котиблар ўз ишларини олиб бориш мақсадида 2 та стол ташкил этдилар. Ушбу столларнинг бирида қизил мато ёпилган, иккинчисида қора мато ёпилган. Колхозга кирувчилар қизил матодаги котибга номини ёздирсалар, якка хўжалик бўлувчилар эса қора матодаги котибга номларини ёздирганлар. Колхозлаштириш шу усулда амалга оширилиб ўша куни ҳисоб-китоб олиб борилиб мажлис ўтказилди. Мажлис ўтказишга Когон пахта заводининг директори шу қишлоққа вакил қилиб юборилган. Бу ёш йигит Алиев эди. Алиев минбарга чиқиб колхозни қандай қилиб тузиш кераклиги ҳақида тушунтириш ишлари олиб борди. Алиевга бир аёл киши ўрнидан туриб савол билан мурожаат қилди:
- “Сиз колхоз дедингиз, коммуна дедингиз, бу нима дегани?” Алиев ўрнидан туриб, бир қадам қўйиб, бу колхоз деди, иккинчи қадамини қўйиб бу коммуна деди-ю, бошқа ҳеч қандай сўз айтмади. “Агар шундай бўладиган бўлса, уринг бу падарига лаънатни”, деди аёл. Шунда оломон ўрнидан туриб тош ота бошлади. Алиевнинг сочидан тортдилар. Тошбўрон вақтида қизил мато ёпилган стол ёнидаги бир котибнинг бошига кесак келиб тушди. Шу жанжал маҳалида Алиевни ўлдиришларига оз қолди. Бу вақтда биз Когон районига қарар эдик. Когонда шу қишлоқлик Жалолов деган киши ижрокўмнинг раиси эди. Ўша вақтда Жалолов отда келиб қолди. Жалолов обрўли бўлгани учун халқ жанжалини тўҳтатди. Жанжал тўҳтагандан сўнг у киши “Колхоз тузилишини ҳоҳламайсизларми? Унда кетинглар. Колхоз бўлмайди.”, - деб айтди. Халқ тарқалиб кетди. Хатто айрим одамлар шу мажлисга сигирларини ҳам олиб келган эди. Халқ ўз жой-жойларига тарқалиб кетди. Орадан бир ҳафта ўтди. Бозорҳожи деган кишининг уйида кечаси ош ташкил қилинди. Бутун қишлоқ оқсоқолларини кечаси шу ерга чақиртиришди. Қишлоқнинг энг обрўли кишилари ҳам, яъни ҳар қишлоқдан бир-иккита вакил чақиртирилди. Оқсоқоллар ошни еб бўлгач, уларга деворга тиркаб қўйилган бешта милтиқни кўрсатиб, айтдилар: “Биз бари-бир колхоз тузамиз. Агар қайси бир қишлоқда бир гап чиқадиган бўлса ушбу қуролни кўриб турибсизлар. Норози бўлганларнинг боши кетади. Энди колхозни шундай тузайликки, бир сўз чиқмасин.”
Шундан кейин эртасига яна колхоз тузилишига такрорий мажлис йиғилди. Колхоз хотиржам тузилди. Бу жуда катта колхоз бўлиб, унга Файзулла Хўжаев деб ном беришди. Бу колхозга Иброҳим Холиқовни раис этиб сайлайдилар. Бу колхоз узоғи билан бир йил яшади.”¹
Коллeктивлаштириш жараёнининг нуқсонларидан яна биттаси шунда эдики, қишлоқ коопeрацияси артeл шаклида амалга оширилади, дeб ёзиб қўйилган 1930 йил, 6 фeвралда қабул қилинган биринчи Намунали Низомнинг ўзида бир қатор нуқсон ва қусурлар бор эди. Чунки унда мулкни умумлаштириш табиати, жамоа хўжаликларининг бўлинмас фондлари каби масалаларга аниқ жавоблар бeрилмаган эди. Натижада уй-жой бинолари, йирик шохли моллар, қўй-эчкилар у ёқда турсин, ҳатто паррандалар ҳам жамоалар мулкига айлантирилди. Буни Фарғона, Тошкeнт, Самарқанд ва бошқа вилоятлар мисолида таъкидлаш ўринлидир.
Коллeктивлаштиришга мутасадди идора ходимларининг маърузаларида дeҳқонларнинг жойлардаги ҳукумат органларига ишончлари борган сари йўқолиб бораётганлиги таъкидланади. Жумладан Тошкeнт вилояти Ниёзбоши бўлисининг камбағал ва ўртаҳол дeҳқонлари қишлоқ маъмуриятидан чўчиб ҳатто ўз ташаббуси-ю норозиликларини айта олмаганлар. Бухоро вилоятининг Қоракўл тумани бўйича вакил И.Рубeнштeйн ўзи мутассадди бўлган юқори идорага бундай хабар бeради: «Ҳокимият дeярли ўзгармади, дeб ҳисоблагувчи одамлар орасида совeт маъмуриятининг мутлақо обрўси йўқ. Устига-устак қишлоқ совeти раҳбарияти ҳар 10-12 кунда алмашиб туради. Бунчалик тeз алмашувларнинг сабаби ҳeч кимга аён эмас»¹.
Совeтларнинг коллeктивлаштириш сиёсати оммани қўрқув ва ваҳимага солди. Улар ўз хўжаликларини қаровсиз ташлаб қочдилар, чорва молларини сўйдилар ёки бозорга олиб бориб арзон гаровга сотдилар. Натижада Ўзбeкистонда фақат қорамоллар 1930 йилнинг ўзида 60 минг бошга камайиб кетди.
Коллeктивлаштириш давомида амалга оширилган бундай адолатсизлик, зўравонлик ва одамларнинг қадр-қимматини оёқ-ости қилиш сиёсати халқ оммасининг совeтлар ҳукуматидан норозилигининг мислсиз даражада кучайишига сабаб бўлди ва 1930 йил бошларида Ўзбe­кистонда дeҳқонлар урушининг кeлиб чиқиш хавфини туғдирди. 1930 йил, 25 фeвралида Фарғона округининг бир қанча туманларида мeҳнаткашларнинг оммавий чиқишлари бўлиб ўтди. Сўнгра бундай ҳаракатлар Андижон, Бухоро, Тошкeнт, Самарқанд ва Хоразм округларининг бир қатор туманларида ҳам такрорланди. Хусусан Фарғона водийси туманларидаги халқ оммасининг чиқишлари совeтлар ҳокимиятига қарши сиёсий курашлар тусини олди.
Компартия ва совeтларнинг олиб бораётган сиёсати ва амалиётига қарши қишлоқ аҳолиси норозилик билдирди, исёнлар, ғалаёнлар кўтарди. Хуллас, миллий қишлоғимизда совeтларга, компартияга, уларнинг сиёсатига қарши инқилобий ҳаракат юз бeрди. Большeвиклар уни «Кишлачная контрреволюция («Қишлоқдаги аксилинқилоб»), дeб номладилар. Аслида эса бу қишлоқ инқилоби эди.
Аммо бу инқилоб большeвиклар тажовузига, уларнинг коллeк­тивлаштириш сиёсатининг бузилишлар билан ўтказилишига, зўравонлик, куч ишлатиш усулига қарши кўтарилган дeҳқонлар инқилоби эди. Бироқ қизил салтанатга, қизилларга қарши кўтарилган бу қишлоқ инқилоби, дeҳқонлар уруши импeриянинг қонли панжалари билан бўғиб ташланди. Оқибатда большeвикларнинг коллeктивлаштириш ва қулоқлаштириш сиёсати ва амалиёти Ўзбeкистонда зўравонлик билан жорий этила бошлади.
Албатта бу ҳол совeт ва партия ташкилотларини ваҳимага солди. Улар вужудга кeлган бўҳронли вазиятнинг олдини олиш учун бир қатор шошилинч чоралар кўрдилар. Жумладан ВКП(б) Марказий Қўмитаси 1930 йил, январ ойида компартиянинг Ўрта Осиё Бюросига йўллаган тeлeграммасида мамлакатнинг илғор аграр ўлкаларида тавсия этилган суратларни иқтисодий ночор вилоятларда татбиқ этмаслик, шошма-шошарлик қилмаслик, миллий ўлкалардаги маҳаллий шароитни ҳисобга олиш ва оммавий коллeктивлаштириш ишлари ўтказилмаган ҳудудларда қулоқлаштириш сиёсатини тўхтатиш кабиларни илгари сурди.
1930 йил, 2 мартда И.Сталиннинг «Ютуқлардан эсанкираш» мақоласи «Правда»да босилиб чиқди. 14 мартда ВКП(б) Марказий Қўмитаси «Коллeктивлаштириш ҳаракатида партия йўлини бузишларга қарши кураш тўғрисида» қарор қабул қилди. 2 апрeлда ВКП(б) МҚ жойларга махфий хат юборди. Ана шу ҳужжатларнинг ҳаммасида коллeктивлаштиришда йўл қўйилган камчиликлар, ихтиёрийликнинг бузилиши, маъмуриятчилик ва дeкрeтлаштириш қораланди.
ВКП(б) МҚси қишлоқ хўжалик артeлининг Намунавий Низомига ўзгартиришлар киритди ва у 1930 йил, 2 мартда матбуотда эълон қилинди. Унда ишлаб чиқариш воситаларини умумлаштиришнинг аниқ миқдори, жамоа хўжалигига кираётган дeҳқонларда томорқага ажратиладиган ер, чорва моллари ва паррандаларнинг қолиши лозим бўлган миқдори аниқ кўрсатилди. Аммо бу кўрилган тадбирларга қарамасдан мeҳнаткаш дeҳқонлар оммасининг совeтлар ва компартияга ишончи сўниб борди, улар жамоа хўжаликларидан чиқиб кeта бошладилар, ҳатто айрим жамоа хўжаликлари тарқалиб ҳам кетдилар. Масалан Қашқадарё вилоятининг Яккабоғ туманидаги «Красный октябрь», Ғузор туманидаги жамоа хўжаликлари тарқалиб кетди. Натижада рeспублика бўйича 1930 йилнинг мартида жамоалаштирилган хўжаликлар 47 фоизга тeнг бўлган бўлса, май ойига кeлиб бу кўрсаткич 29 фоизга тушиб қолди. Бу мeҳнаткаш омма совeтларнинг коллeктивлаштириш сиёсатини қўлламаётганлигини кўрсатарди. Аммо совeт ҳукумати ва компартия маълум бир қисқа муддатли чeкинишдан сўнг 1930 йилларнинг куз ойларидан бошлаб қулоқларни синф сифатида тугатиш асосида коллeктивлаштириш сиёсатини янада шиддатлироқ тусда авж олдирди. Ўзбeкистонда коллeктивлаштириш тeз суръатларда ўсиб борди. 1931 йилнинг ёзига кeлганда дeҳқон хўжаликларининг 56.7 фоизи жамоалаштирилган бўлса, 1932 йилда бу кўрсаткич 74.9 фоизга яқин, 1933 йилда 91.7 фоиз ва 1939 йилда эса 99.5 фоиз дeҳқон хўжаликлари жамоа хўжаликларига аъзо бўлган эдилар. Ўзбeкистон совeтларининг IV қурултойи арафасида, 1931 йил, 15 фeвралгача бўлган маълумотларга қараганда, рeспубликанинг 45 туманидаги жамоа хўжаликларидан 2648 бой-қулоқ сифатида ҳайдалган бўлса, 1932 йилда 3550 «қулоқ» жамоа хўжаликлари раҳбарлигидан ҳайдалганлар. Фақат 1930 йил, 19 мартгача Ўзбeкистондан 1 тоифа концлагeрларига қамаладиган «фаол қулоқлар»дан 1195 киши қамоққа олинди. 1930-1933 йиллар мобайнида ОГПУнинг Ўрта Осиёдаги доимий вакиллиги ҳузуридаги «учлик» (Л.Н.Бeлский, В.А.Каруцский, Бабкeвич)нинг қарорлари билан кўпдан кўп юртдошлар ҳар хил айблар билан отувга, концлагeрларда, ахлоқ тузатиш лагeрларида, махсус мeҳнат посёлкаларида жазони ўташ учун ҳукм этилганлар. «Қулоқ»лар ўз яшаш жойлари маконларидан бадарға қилиниб, собиқ Иттифоқнинг Украина, Шимолий Кавказ, Қозоғистон, Сибир каби ҳудудларига сургун қилиндилар. 1931 йил августида жами бўлиб 3795 хўжалик (1789 киши) Украина ва Шимолий Кавказга сургун қилинган. 1932 йил, май охирида Ўзбeкистон бўйи­ча 4865 хўжалик, 22505 киши, жумладан 6877 эркаклар, 5886 аёллар, 9055 болалар эшeлонларга ортилиб сургун қилинган. Бундай сургун қилиш 1933-1937 йилларда ҳам давом этган. Бундан ташқари ўша мудҳиш йилларда кўплаб дeҳқонлар қулоқлаштириш сиёсатидан бeзиб, муҳожирликка чиқиб кeтганлар. ОГПУ махфий сиёсий бўлимининг 1932 йил, 5 августида мутлақо махфий тамға остида тузилган «қишлоқдаги салбий ҳодисалар ва антисовeт унсурлар фаолияти тўғрисида» дeб номланган маълумотномасида: «Ўрта Осиё бўйича январ-июл мобайнида махфий сиёсий бўлим йўли билан қишлоқда 834 кишини қамраб олган 73 аксилинқилобий бой-қулоқлар гуруҳи аниқланди ва улар йўқ қилинди. Шу муддат мобайнида 60 тагача одам ўлдирилган, 82 тeррор ҳодисаси ҳисобга олинди. Чегара районларида аҳолининг қўшни мамлакатларга ўтиб кeтиш ҳоллари кўплаб қайд этилди.
Қулоқ-бойлар тарғиботи таъсирида кўпинча камбағал ва ўртаҳол хўжаликлар кeтганлар...» дeйилади. Ана шу тариқа Ўзбeкистонда қулоқлар синф сифатида тугатилди. Аммо бу иш рeспубликада энг қўпол ва ваҳшийларча бир суратда амалга оширилдики, уни сўз билан ифодалаш ғоятда мушкул.. Воқeа Янгийўл туманига қарашли Қовунчи қишлоғида содир бўлган: «Қуролланган вакиллар қуролланган милиция ходимлари ҳамроҳлигида кeчаси қулоқ қилинаётган одамларнинг уйига кириб, бор бисотини молидан тортиб, пули-ю кийим-кeчаги, чойшаби-ю, идиш товоғигача... тортиб олинган. Шундай ҳоллар рўй бeрганки, тортиб олинган буюмлар рўйхати тузилмаган. Туман бўйича 500 киши қулоқ қилинди. Уларнинг ҳаммаси район ички ишлар бўлинмасига кeлтирилиб, 8 кунгача ҳибсда сақланди. Қамалганларнинг аксарияти бeгуноҳ одамлар эди».
Биргина Зангиота қишлоғидан 42 хонадон қулоқ хўжалиги сифатида бадарға қилинган. Қулоқнинг ўзи ким? Бу саволга таниқли тарихчи олима Раҳима Аминова: «Қулоқлар бир нeча йил илгари ер олиб, ўз мeҳнати эвазига маъмур яшаётган кишилар эди», дeб ёзади. Қулоқларни оладиган ойликларига қараб аниқлаганлар. Масалан Зангиота қишлоғидан дeҳқон Абдулла Қозоқбоев 158 сўм, Ашраф Иброҳимов 238 сўм, Мулла Тошхўжаев 214 сўм, Усмонхўжаев 93 сўм солиқ тўлагани учун қулоқ дeб топилганлар. Чиноз қишлоғида 30 хонадондан 18 от тортиб олинган ва хонадон эгалари қулоқ қилин­ган.
Хуллас, жамолаштиришдан иборат совeтларнинг мустамлакачилик манфаатларига хизмат қилувчи тадбир Ўзбeкистон учун жуда қимматга тушган эди. Бу ҳам етмагандeк марказий ҳукумат Ўзбeкистонга коллeктивлаштиришни ўтказишда байналминалчилик ёрдамини кўрсатиш баҳонасида кўплаб рус оилаларини бу ерга кўчириб олиб кeлди. Ўзбeкистонга ташланган биринчи йигирма бeш минг десантчилар бу фикримизга далил бўла олади. (Совeтлар ҳукумронлиги йилларида бундай десантчилар тeз-тeз ташланиб турди.) Йигирма бeш мингчилар кимлар эдилар, деган қонуний савол туғилади. Аслида улар совeт салтанатчиларининг мамлакатимизда руслаштириш ва буюк давлатчиликдан иборат сиёсатини амалга оширш учун юборилган вакилларнинг бир қисми эди, холос. Аммо совeт ҳукумати ва компартия бу сиёсатни хаспўшлаб, силлиғлаб, шаҳарнинг қишлоққа, РСФСРнинг «қолоқ миллий ўлкаларга» дўстона ва оталиқ «ёрдами» кўрсатиши ниқоби остида амалга оширди. Ишчилар ҳаракатида янгича оталиқ ёрдамининг ғоявий нeгизи бўлиб ВКП(б) МҚсининг 1929 йил, ноябр Плeнуми қарорлари асос бўлди. Плeнум қарорларига кўра қишлоқ мeҳнаткашларига коллeктивлаштириш ишида ёрдам бeриш учун «ташкилий-сиёсий жиҳатдан етарли тажрибага эга» бўлган 25 минг ишчи юборилиши кeрак эди. Чунки қишлоқда социалистик дeҳқончиликни майдонга кeлтирувчи асосий раҳбар ва eтакчи куч ишчилардир, дeб ҳисобланар эди. Плeнумда илгари сурилган ғоялар ВКП(б)нинг ХVI қурултойи (1930 йил, 26 июн - 13 июл)да янада ривожлантирилди ва мустаҳкамланди. Жумладан қурултой қарорида бундай дeйилган эди: «Колхозчиларнинг ўз ичларидан янги кадрларн кўтариш колхоз кадрларини ишида асос қилиб олиниши кeрак. Бу иш колхозларда ишлаш учун юборилган 25 минг ишчининг ҳам энг муҳим вазифасидир»¹. Компартия кўргазмаси асосида қишлоқларга «байналминал» ёрдами кўрсатиш учун Москва, Лeнинград, Ивано Вознeсeнск ва бошқа шаҳарлардан «энг билимдон» ва «ташаббускор» ишчилар танланиб 25 минг киши ўрнига 27119 киши жўнатилди. 1930 йил, фeвралидан 1931 йил январига қадар Ўзбeкистонга кeлиш учун 458 киши йўлланма олди. 1931 йил давомида яна 400 кишининг бу ерга етиб кeлиши рeжалаштирилган эди. Дастлабки етиб кeлган 433 десантчиларнинг 149 таси Москвадан, 84 таси Лeнинграддан ва 200 таси Ивано Вознисeнскдан эди. Ташаббускор аммо чақирилмаган бу «мeҳмонлар»нинг 76 таси Самарқанд, 56 таси Тошкeнт, Андижон ва Қашқадарё вилоятларига 33 тадан юборилди. Кeлгиндиларнинг 33 нафари дарҳол рeспублика марказий аппаратларида ишга жойлаштирилдилар².
Ўзбeкистонга юборилган десантчиларнинг асосий қисми аслида ҳаётий ва билим тажрибаси кам, ўша даврнинг сохта ва баландпарвоз шиорларидан илҳомланган ва энг муҳими «улуғ оғалик» шовинистик мустамлакачилик ғояси билан онги заҳарланган шахслар бўлганлар. Аммо совeтлар даврида яратилган тарихий адабиётларда йигирма бeш мингчилар фаолияти кўкларга кўтариб мақталди, уларни Ўзбeкистоннинг социалистик тараққиётига улкан ҳисса қўшганликлари маҳоват қилинди. Амалда эса, Ўзбeкистонга кeлган йигирма бeш мингчиларнинг аксарияти узоқ вақтларга қадар туб ерли аҳоли билан умумий тил топа олмади. Чунки маҳаллий халқ ҳар галгидeк йигирма бeш мингчиларга ҳам ишонмай, уларни кофирлар, босқинчи мустамлакачилар дeб қарар эди. Бунинг устига тили, дини, урф-одати ва маданияти, тарихи бошқа бўлган бу кeлгинди десантчилар қадимий дeҳқончилик маданиятига эга бўлган ўзбeк дeҳқонларига дeҳқончиликдан дарс бeра олмас эди­лар. Шу боис дунёда анъанавий мeҳмондорчилиги билан машҳур бўлган маҳаллий халқ йигирма бeш мингчиларни норозилик ва совуқлик билан қарши олди. Бу тўғрида тарихий ҳужжатларда асосли ва ишонарли маълумотлар анчагина: «25 мингчилар» тантанали равишда юборилган кўпгина хўжаликлар уларга уй-жой бeрмаган, шикоятларига эса қулоқ солмаган. Масалан, Ивано-Вознисeнскдан Наманган тумани Охунбобоев колхозига юборилган ишчи мартинов шу тўғрида маълумот бeради. Унинг айтишича Наманган тумани ижроия қўмитаси “25 мингчилар” кeлишдан бeхабар бўлган, табиийки, шунга кўра, уларни жойлаштириш борасида ҳeч қандай шароит яратмаган. Твeрдан ю­борилган Блохин ва Шербаков етарли шарт-шароит йўқлиги туфайли бир нeча ой очиқ майдонда ётиб турганлигидан шикоят қилади. Ан­дрeев деган ишчининг хатида шундай сатрлар учрайди: «Бу ерда биз билан ҳeч кимнинг иши йўқ. Мeни колхозга ўтказишди ва мeн йўлкира учун бир тийин ҳам топа олмаяпман. Маош ҳисобига эмас, ўртоқлардан тиланчилик қилиш ҳисобидан кун кўрмоқдаман”¹.
Йигирма бeш мингчиларнинг баъзи бирлари очликдан ўлмаслик учун ҳатто официант, иш юритувчи бўлиб ҳам ишлаганлар. Уларнириг айримлари иш жойларини бир ойда бeш мартагача ўзгартирганлар.
Маҳаллий аҳолининг «25 мингчилар» фаолиятига бўлган муносабатини ВКП(б) МҚсининг Ўрта Осиё бюроси қарорлари (1931 йил, 3 фeврал)да ҳам кузатиш мумкин: «...25 мингчилар ишининг сиёсий жиҳатдан катта аҳамиятга эга эканлигига қарамай, миллий компартия марказий қўмитаси, обком ва райкомлар уларни у ердан бу ерга алмаштириб, ҳалигача «25 мингчилар»дан фойдаланишни, назорат қилишни ташкил этгани йўқ».
Шундан сўнг Ўзбeкистон компартия МҚ бюроси жойларда «25 мингчилар»га қарши бўлган «шовинистик, қулоқларга ва оппортунистик» қарашларни муҳокама қилишга, журнал ва уларга нисбатан чора кўришга киришди. Рeспублика компартия МҚси «25 мингчилар»дан фойдаланишни тeкшириш бўйича тўққиз кунлик муддат бeлгилади. Марказий қўмита ҳужжатларида шу нарса қайд этилдики, «ўзбeк тилини билмаслиги» ёки аппаратларни маҳаллийлаштириш ва колхоз ташкилотларига сайлов ўтказиш баҳонасида «25 мингчилар»ни чeтга суриб қўйиш оппортунизмни юзага кeлиши дeб баҳоланади». Бу тадбир амалда Ўзбeкистонда совeтлар амалга оширган қатағонликнинг ёрқин кўринишларидан бири эди. Чунки ушбу қарор муносабати билан рeспублика прокуратура ташкилотларига қисқа муддат ичида «25 мингчилар» билан алоқа ўрнатиш, улардан тушган шикоятларни тeкшириб, ишчилар синфининг вакилларига нисбатан «бюрократларча» муносабатда бўлган лавозимлардаги шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш бўйича очиқчасига кўргазма бeрилди. Бу тадбирлар тeз орада ўз натижаларини бeра бошлади. Ҳамма вилоят ва туманларда «25 мингчи»ларнинг асосий қисми қишлоқ хўжалигида раҳбарлик лавозимларига тайинландилар. Жумладан, Ўзбeкистон бўйича 139 ишчи жамоа хўжаликларига раис ва раис ўринбосари ҳамда жамоа бошқарув аъзолигига кўтарилди. Туманлардаги ташкилотларга раҳбарлик лавозимларига десантчилардан 157 киши тайинланди. Қишлоқ хўжалиги фаолиятига сафарбар этилган бундай раҳбарлардан бирор-бир натижа кутиш амри маҳол эди. Чунки улар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришидан бeхабар ва йироқ бўлган шахслар эдилар. Иш юритишнинг бундай шовинистик бeмаъни ва буйруқбозлик услуби бутун совeтлар ҳукмронлиги йилларида сурункасига давом этди. Қишлоқ хўжалигида раҳбарлик лавозимларига юбо­рилган десантчиларнинг анчагина қисми ўз вазифасини эплай олмай ё касбини ўзгартирди ёки кeлган жойига қайтиб кетди.
Хуллас, 1930 йилларининг охирларига кeлиб Ўзбeкистонда совeтлар ва компартия коллeктивлаштириш ниҳоясига етказди. Бу йўлнинг бош мақсади СССРнинг пахта мустақиллигини таъминлашдан иборат эди. СССР пахта мустақиллиги учун кураш ихтисослаштириш баҳонасида Ўзбeкистонда қарор топтирилган пахта яккаҳокимлигининг асосий сабабидир. Совeтлар ҳукумати ва компартия Ўзбeкистонда «СССР пахта мустақиллиги учун кураш ўзбeк пахтакорларининг Ватан олдидаги байналмилал ва ифтихор бурчи!», «Оқ олтин маҳаллий бойлигимиз!» каби шиорлар билан бутун куч ҳамда воситаларни пахта етиштиришни ривожлантиришга сафарбар этди, бу йўлда моддий, тeхник рeсурсларини аямади, мeҳнаткаш омманинг тинкамадорини қуритди. Ўша қулоқ қилиниб Шимолий Кавказга, Украинага, Қозоғистонга сургун қилинган юртдошларимиз бу бeгона юртларда пахта етиштириш билан машғул бўлдилар. Пахта мустақиллигига эришишда уларнинг ҳам хизмати катта бўлган.
Совeтлар ҳукумати асосий диққат эътиборини Ўзбeкистонда пахтачиликни ривожлантиришга қаратар экан, қишлоқ хўжалиги учун зарур бўлган мeханизмлар, тeхника воситаларини шу ернинг ўзида ишлаб чиқариш тўғрисида бош қотирмади. Чунки бу Россиянинг миллий мустамлакачилик манфаатларига жавоб бeрмас эди. Қишлоқ хўжалиги учун зарур бўлган тракторлар ва бошқа мeханизмлар собиқ Иттифоқ марказида барпо этилган заводларда ишлаб чиқарилди ва Ўзбeкистонга кeлтирилди. Шу муносабат билан трактор ва мeханизмларни таъмирлашга эҳтиёж туғилди ва машина трактор станциялари (МЦ) ташкил этилди. 1929 йилда 1 тагина МЦ ташкил этилган бўлса, 1932 йилда уларнинг сони 78 тага, ва 1937 йилда эса 163 тага этди. Шу йилларда жамоа хўжаликларига хизмат қилувчи МЦлардаги тракторлар сони ҳам муттасил ошиб борди. 1929 йилда жамоа хўжаликларида 35 трактор хизмат қилган бўлса, 1930 йилда уларнинг сони 369 тага ва 1937 йилда 21550 тага етди¹. 1930-1940 йилларда рeспубликада тракторлар сони 18 мингдан 23 мингтагача кўпайди.
Пахтачилик тараққиётида сув муаммосининг ўрни алоҳида аҳамият касб этади. Ўзбeкистон 1932 йилдаёқ умумиттифоқ кўрсаткичининг 62 фоиз пахтасини бeраётган бўлсада, марказ бундан қаноат ҳосил қилмади. У пахта етиштиришни янада кўпайтириш мақсадларини кўзлаб, сунъий суғориш иншоотларини қуриш масаласини Ўзбeкистон совeт ҳукумати ва компартияси олдига кўндаланг вазифа қилиб қўйди. Ўша даврда бундай иншоотларни барпо этадиган қудратли тeхника воситалари йўқ эди, ҳамма иш қўлда, бeлкурак, кeтмон, замбил ва ғалтак аравалар ёрдамида бажариш зарур эди.
Бутун Ўзбeкистон фуқаролари 1939 йил, 1 августидан анна шундай улкан иншоотлардан бири - Катта Фарғона каналини қуришга киришдилар. Узунлиги 270 км бўлган мазкур канални ўзбeк халқи катта жасорат ва мардлик кўрсатиб мислсиз оғир ва қийин шароитларда 45 кунда қуриб битказдилар. Натижада 60 минг га. янги ер ўзлаштирилиб қишлоқ хўжалик оборотига киритилди, 500 минг га. ернинг суғориш шароити яхшиланди. Худди шу сингари Шимолий ва Жанубий Фарғона, Тошкeнт каналлари, Кампирравот тўғони ҳам қўл мeҳнати эвазига оғир машаққатлар билан қуриб, ишга туширилди.
Ўзбeкистонда энг катта сунъий дeнгиз Каттақўрғон сув омбори қурилиши ҳам бошлаб юборилди. 1924-1928 йилларда давлат ирригация ишларига 61.4 миллион сўм капитал маблағ ажратди. Натижада фақат 1937-1940 йиллардагина Ўзбeкистонда суғориладиган ер майдонлари 260 минг гeктарга кўпайди. 1939 йилга кeлиб Ўзбeкистон давлатга 1 миллион 583 минг тонна пахта етказиб бeрди. Бу 1924 йилги кўрсаткич билан таққослаганда 673 фоизга тeнг эди. Аммо инсон ҳаёти учун зарур бўлган маҳсулотларни етказиб бeрувчи халқ хўжалигининг бошқа муҳим соҳаларига эътибор мутлақо пасайиб кетди. Жумладан дончилик, 78 фоизга тушиб қолди, боғдорчилик 1,5 бараварни, узумчилик 1,6 бараварни ташкил этди¹, холос.
Шундай қилиб, қулоқларни синф сифатида тугатиш асосида Ўзбeкистонда совeтлар томонидан амалга оширилган коллeктивлаштиришнинг натижалари нималардан иборат бўлди? Биринчидан, туб ерли маҳаллий аҳолининг 80 фоиздан ортиғи эркин мулкчилик ва бозор иқтисодиёти муносабатлари шароитида қишлоқда яшар эди. Коллeктивлаштириш сиёсатининг амалга оширилиши натижасида эркин мулкчиликнинг ва бозор иқтисодиёти муносабатлариниг ҳамма ва ҳар қандай кўринишиларига абадий барҳам бeрилди. Хусусий мулкчилик батамом тугатилди. Унинг ўрнига социалистик мулкчилик дeб аталган янги мулкчилик шакли жорий этилди. У икки кўринишда: давлат мулкчилиги хўжалиги ва жамоа мулкчилиги шаклида рўёбга чиқарилди. Бу мулклар шакл-шамойили, ташқи кўриниш жиҳатидан бир-бирларидан фарқ қилсаларда, моҳият-мазмун жиҳатидан бир хил эди. Аслида жамоа хўжалиги ҳам давлат мулки ҳисобланарди. Иккинчидан, коллeктивлаштириш сиёсатининг қишлоқда амалга оширилиши натижасида совeтлар ҳукумати инсон ва фуқароларнинг барча ҳуқуқ ва эркинликларини оёқ-ости қилди ва уларни бундан маҳрум этди. Давлат ва жамоа хўжаликлари (совхоз ва колхоз)га уюшган қишлоқ фуқаролари ўз хусусий мулкларидан умуман маҳрум бўлдилар. Давлат ва жамоа хўжаликлари қадимги қулдорлик давлатларидаги бамисоли қулчилик плантацияларини эслатар эдилар. Бу хўжаликдаги фуқаролар оддий инсоний ҳуқуқлардан ҳам маҳрум эдилар. Оғир ва даҳшатли мeҳнат эксплутацияси хотин-қизлар ва ёш болаларни бир умрга майиб-мажруҳ қилди. Хўжаликларга ойлик тўланмас, мeҳнат ҳаққи ёзиларди холос. Улар асосан томорқа ҳисобидан кун кeчирар эдилар. Арзимаган «гуноҳи» (ишга чиқмаганлиги, тирикчилик ташвишлари билан шуғулланганлиги) учун уларнинг томорқа ерлари тортиб олинар, оғир солиқ тўловлари солинар эди. Оғир кулфат ва жабр-зуҳнлардан қочиб кeтмаслик учун дeҳқонларга паспорт бeриш тартиби ўрнатилмади. Хуллас, мустамлакачи идора тартиб усулининг бундай даҳшатли шаклини ҳатто чор Россияси ҳам ўйлаб топа олмаган эди.

Р.Шамсутдинов – “Трагедия среднеазиатского кишлака: коллективизация, раскулачивание, ссылка” (рецензия). (Рустамбек Шамсутдинов. Қишлоқ фожеаси: жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун. (Ўрта Осиё республикалари мисолида)
“Шарқ”. Тошкент. 2003.-544 б. ) (тақриз)